Доклад «Нохчийн доьзалан дахарехь ден хила йеза меттиг»
ГОСУДАРСТВЕННОЕ БЮДЖЕТНОЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЕ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ
«КУРЧАЛОЕВСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ КОЛЛЕДЖ ИМЕНИ ШАХИДА КАЛИЕВА»
(ГБПОУ «КГК им.Ш. Калиева)
Проектная работа по учебному предмету
«ОУП.04 Родная литература»
«Нохчийн доьзалан дахарехь ден хила йеза меттиг»
Выполнен:обучающимися группы Ф23 ЭБУ 9-1А(б)
Руководитель: преподователь родного языка и литературы
____________________________________
Курчалой-г1ала, 2023 шо
Чулацам
Глава 1. 1.Х1ун меттиг д1алоцу дас доьзалехь…………………………………………
1.2 Дийца бер кхетош-кхиоран коьртачу тег1анех……………………………………..
1.3 «Маршо» бохучу дешан маь1на………………………………………………………
Заключение…………………………………………………………………………………
Список использованной литературы………………………………………………….......
Д1адолор
ДIадолор. «БисмиллахIиррохьманиррохьийм.» Массо а дуьненчохь долчу хIуманан бух а, цуьнан боккъал долу маьIна а ду «ЛаилахIа иллАллахI МухьаммадаррасулуллахI» боху дешнаш. Иза АллахI воцург кхин Дела цахилар а, Мухьаммад Делера салам-маршалла хуьлда цунна бакъ пайхамар, Дала бакъ дин кхайкхо ваийтина элча хилар а чIагIдар ду. Цундела стеган йа халкъан оьздангалла йоьзна ю, и бакъдерг цара мел къобалдо бохучуьнца
ХIара «нохчийн гIиллакх-оьздангалла» боху жайна яздина ду вайнахана шайн къоман гIиллакхаш кIорггера довзийтаран а, царах диканаш дахарехь лело, вонаш дIатаса аьтто хилийтаран а Iалашонца. ийманца догIучу гIиллакхашца цхьаьна, вай кхузахь хьахор ду цуьнца ца догIурш а церан нийса цахилар билгалдаккха а, уьш дIатаса вайна атта хилийта а.
ХIара жайна лаьтта дIадолорах а, масийтта декъах а, дерзорах а. кху тIехь къестош ду хIара тайпа хеттарш: оьздангалла а, дахарехь цо лело маьIна а; нохчийн къоман оьздангаллин коьрта мехаллаш; Адам а, цуьнан гIиллакхаш а; доьзал а, бераш кхетош-кхиор а;
Глава 1.
1.1 Х1ун меттиг д1алоцу дас доьзалехь.
Нахана хьалха шен бер хьастар, кара лацар, ура-атталла цуьнан тидам бар а гIиллакхехь дац вайнехан Iедалехь. Къаьсттина цунах ларлуш хилла Да. Бакъ ду, беран дахарна йа цуьнан могашаллина кхерам хилча, гIиллакхаш лелор тIехь дац стагана. Цигахь милла велахь а, берана (муьлххачу стагана а) орцах вала веза. Да берана массо хIуманна тIехь масал хилла. Цунна иза дукха хьолахь вевзаш хилла цуьнан гIуллакхашца а, ненан бIаьргашца а. Нохчийн гIиллакхаш чIогIа лелочу доьзалшкахь бераш Дена хьалха охьаховшуш а, хIума юуш а ца хилла. Кхиъна, кога даххалц бераца Ден кхин башха уьйр хуьлуш а ца хилла. Бер кхиъна даллалц цунна мелла а «юьстах» лаьтта Да. Амма иза дац дас оцу гIуллакхехь дакъалоцуш а ца хилла бохург. Берана цуо беш болу тIеIаткъам ненехула хуьлуш хилла, ткъа нанас гуттар а ден сий а, цIе а ларъеш, йовзуьйтуш, кхиош хилла бер. Амма доьзал гIеххьа боккха хилча, царна ненехула тIеIаткъам бина ца Iаш, ша хьехам беш а хилла Дас, къаьсттина боьршачу берашна.
1. дас хьехам бо берашна, «дера», «дов деш», хIунда аьлча, дай аьлла хIума беран кхетамо дIа ца лаца тарло;
2. дас шен денда а, ворхIе да а хьахаво, берашна царна хьалха долу жоьпалла довзуьйтуш. Цуьнца цхьаьна дас берашна хоуьйту уьш шайна луъург лелон «маьрша» доций, царна тIехь дайн сий лардар а дуйла;
3. дас билгалдоккху, шена хетарехь, стагана уггаре чIогIа оьшург: комаьршалла а, гIиллакх а. Цо иштта стагана уггаре хала ю аьлла хета киртигаш а билгалйоху (чIир, такха ца даллал доккха декхар);
1.2 Дийца бер кхетош –кхиоран коьртачу тег1анех
Ден-ненан жоьпалла хьалххехь дIадолало, бер дуьненчу даларца. Оцу дийнахь дуьйна дIадоло дезаш ду иза кхетош-кхиор. Бераца доьзна цхьа а хIума а дац кIезиг. Цундела бен а доцуш хьежа мегар дац оцу гIуллакхе. Бер дуьненчу даьлча, цунна цIе тиллар тIедужу дена, нагахь дийна велахь дедена а. цIе бен а доцуш, шена дагаеънарг, бегашийна тилла мегар дац. Берана цIе къаьркъанаш муьйлучохь, эрна хабарш дуьйцучохь тилла мегар дац, хIинццалц цхьаболчу нохчийн доьзалшкахь и хуьлуш ма-хиллара. ЦIе тиллар Дала оцу беран дена тIедиллина ду, цунна тIера хьакъикъат а дуьйш. Иза бер дуьненчу даьллачул тIаьхьа ворхI де даьлча деш хуьлу. ДIаяханчу заманахь доьзалхо дуьненчу ваьлча, иштта сагIа даьккхина ца Iаш, говраш хохкуьйтуш а, ловзар деш а хилла. Цхьаболчу доьзалшкахь лелош гIиллакх ду: жимчу беран дуьххьара хедийна мIараш Къуръан юкъа йохкуш — Iеламстаг хилийта, чорха чу кхуьйсуш (йоьIан мIараш) — хIумнаш тега говза хилийта… Шайн бер хьанала къахьоьгуш, дика адам кхиийта, цуьнан дахар ирсе хилийта лаам бу дас-нанас оцу гIуллакхца гойтург. Амма бусалба дино тIедиллина хIума-м дац иза. Бер жимма доккха хилча, нанас иза Iамош хилла массо а дикачунна, цIена лела, ялтин хама бан. Беран ира хьекъал, кхетам кхиорна тIехьовсийна хилла царна Iамадо дагардарш а, тайп-тайпанчу ловзаргашкахь олу дешнаш а, хIетал-металш а. Берана мотт ма Iемми, «Бисмилла» даккха Iамош хилла. Къуръан деша Iамон а доладо ийман долчу доьзалшкахь. Беран пхийтта шо кхаьчча, дIайоьрзу цуьнан бералла. И баккхийчеран дарже волу, воккхачуьн доллу декхарш тIе а оьций. Цо шен юкъ йоьхку. Доьзалхочун пхийтта шо кхачар а, цунна Далла хьалха шен долу декхарш а, баккхийчеран дукъ тIедожар а хоуьйтуш, уьстагIа а боьй, сагIа доккхуш гIиллакх ду вайнехан цхьаболчу доьзалшкахь.
Пророк (мир ему и благословение) сказал: «Обязательств отца перед ребёнком три:
1. Выбрать хорошую мать для ребёнка, а значит, и хорошую жену.
2. Дать хорошее имя.
3. Обучить Корану (религии)». (аль-Асбахани, Дайлями)
От Умара, да будет доволен им Аллах, передаётся, что однажды к нему подошёл человек с сыном и сказал: «Мой сын издевается надо мной». Тогда Халиф спросил его сына: «Не боишься Аллаха, что издеваешься над отцом?» Молодой человек ответно спросил: «О повелитель правоверных! Разве нет обязательств у отца передо мной?» Умар ответил: «Есть. 1. Выбрать достойную мать. 2. Наречь хорошее имя. 3. Обучить Корану». Тогда юноша сказал: «Мать он мне достойную не выбрал, а купил её за четыреста динаров, имя он красивое не дал, а нарёк «Джаълю», что означает «летучая мышь», и Корану он меня не научил». Тогда повелитель правоверных сказал: «Ты поиздевался над сыном раньше, чем он над тобой; выйди отсюда!»
1.3 «Маршо»- бохучу дешан маь1на.
Маршо – иза стага цхьамма а ницкъ ца беш а волуш, шен лаамехь оьздангаллин бехкамийн гурахь ша латтавар ду. Стаг диканиг дан парг1ат хилар – иза ю маршонан билгало. Зуламан да маьрша хилар- иза къоман оьздангалла йохор ду.
Стеган маршо ша санна, шена уллора стаг а маьрша вуйла хаар, цуьнан маршо ларъйар ду. бакъду, юьззина маршо стеган хила йиш а яц. ХIунда аьлча, стаг дуьненчу валарца тайп-тайпанчу низамийн (Iаламан, хенан, валаран, юкъараллин, доьзалан...) гурашкахь хуьлу: цунна лаахь а, ца лаахь а, оцу низамийн Iедална кIелхьара иза вала а лур вац; уьш (и хьелаш) стагах доьзна хIума данне а доцуш йа кIезиг долуш, Дала кхоьллина ду. Масала, стагана мел ца лаахь а, зама яларца иза къан а ло, шен хан кхаьчча иза дIа а кхелха...
Цундела маршо иза стагана и хьелаш а (Дала кхоьллинарш а, вуьшта адамаша шаьш юкъадаьхнарш а), цаьрга хьаьжжина шен декхарш а довзар, уьш шена тIелацар а ду. Шен кхетам кхиъна хиларе хьаьжжина хуьлу стага тIелоцучу декхарийн гуо ша-шена, шен доьзална, йуьртана, махкана хьалха декхарш. Шена тIехь цхьа а декхарш цагар иза, маршо йоцуш, цуьнан бIостанехьа болу кхетам бу. Шен дегIан лаамийн гуо ма-хуьллу гатбеш, сица маьрша хилар иза ю бакъйолчу маршонан кхин а цхьа агIо. Ткъа сица маьрша дукхах болу нохчий гуттар а хилла, дахаран хьелаш мел чолхе девлча а, ура-атталла цIера даьхна, массо а бакъонех хадийна, хийрачу махкахь хан токхуш а: «…Цхьа къам дара, ницкъбаран психологина къар ца луш, къаьсттина адамаш я къийсамхой боцуш, дийнна къам. уьш нохчий бара… Цхьа а нохчо цхьанххьа а, цкъа а хьаькамна товриг дан йа цунна ша дукхавезийта гIерташ вацара, амма массо а хенахь цунна хьалха курра я даррехь цабезам гойтуш вара». (А. солженицын. «Архипелаг ГулАГ»). Маршо адамашна Дала, хIаваъ, хи, малх санна, елла ю дуьненчу довллушехь, шена Iамалъйан, оьзда ваха, лаьтта тIехь дика, серло алсамъйаккха. Маршо стагера дIайаккха гIертар Iаламат доккха зулам ду; и ца хилча стеган дахар дуьззина, цуьнан сина кхачо еш, хьаам беш хила йиш а йац. Цундела хилла вайнехан бIешерашкахь латточу къийсамашкахь коьрта лехам Маршо, ткъа цуьнга кхача йиш йацахь, Iожалла. (кхузара схьа бу «Маршо, я Iожалла!» боху кхайкхам а). Амма и ца хилла, шен Iалашоне ца кхачахь, дийнна халкъ хIаллакьхилла дIадала деза бохург.
Маршо иза психологически кхетам а бу. стаг набахти чохь валахь а, шен сица маьрша хир ву, иштта хила цуьнан иман а, хьекъал а тоахь. и шиъ дацахь, мел паргIатонехь вахахь а, стаг шен сица маьрша хир вац. дукхахболу нохчий гуттар а хилла сица маьрша. и синмаршо йу лакхахь вай хьахийначу оьрсийн яздархочунна нохчашкахь гинарг а. вайн къоман дахаран коьртачарах цхьа лехам нийсо хилла.
Чулацам
Стеган сий дар, ларар, цуьнан дахарна т1е куьг кховдо йиш ца хилар-иза ю нохчийн къоман оьздангаллин мехаллех уггаре коьртаниг.
Сий – иза стагана деза хетта, дохо, йа кхечуьнга дохадайта йиш йоцу, цо ша шен лаамехь т1елаьцна оьздангаллин декхарш а, уьш хаддаза кхочушдеш 1а1ийна дикчу г1уллакхийн мохь а, гонахарчу наха церан мах хадош шен д1аяхна дика ц1е а, и бахьанехь нахана юккъехь корта айбина д1алела юьхьк1айн хилар а ду.
Аяты про доброе отношение к родителям.
وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا
وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا
«Делайте добро родителям» (Женщины, 36 аят).
وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِندَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُل لَّهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا
«Твой Господь предписал вам не поклоняться никому, кроме Него, и делать добро родителям. Если один из родителей или оба достигнут старости, то не говори им: «Уф!», не кричи на них и обращайся к ним почтительно. Преклоняй пред ними крыло смирения по милосердию своему и говори: «Господи! Помилуй их, ведь они растили меня ребенком»
(сура «Аль-Исра», аят 23-24).
وَوَصَّيْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ
«Мы заповедали человеку делать добро его родителям. Его мать носила его, испытывая изнеможение за изнеможением, и отняла его от груди в два года. Благодари Меня и своих родителей, ибо ко Мне предстоит прибытие»
(сура Лукман, аят 14)
وَوَصَّيْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ
«Мы заповедали человеку делать добро его родителям. Матери тяжело носить его и рожать его, а беременность и кормление до отнятия его от груди продолжаются тридцать месяцев. Когда же он достигает зрелого возраста и достигает сорока лет, то говорит: «Господи! Внуши мне благодарность за милость, которой Ты облагодетельствовал меня и моих родителей, и помоги мне совершать праведные деяния, которыми Ты доволен. Сделай для меня моих потомков праведниками. Я раскаиваюсь перед Тобой. Воистину, я - один из мусульман»
(сура "Ахкаф", аят 15).
Список используемой литературы.
1.Ахмадов Муса.
2.Суры.
3.Нохчийн кицанаш.