Роль семьи в сохранении родного (лезгинского) языка

МУНИЦИПАЛЬНОЕ КАЗЕННОЕ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ

«АСАЛИКЕНТСКАЯ ОСНОВНАЯ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНАЯ ШКОЛА»

СУЛЕЙМАН – СТАЛЬСКИЙ РАЙОН РЕСПУБЛИКА ДАГЕСТАН

Проектно – исследовательская работа

«Роль семьи в сохранении лезгинского языка»

Выполнил:

ученик 8 класса Абдуселимов Рашид.

Руководитель: учитель родного языка

Баламетова Джаминат Физулиевна

с. Асаликент. 2023г

Кьилер:

1. Гьахьун

2. Лезги чIалан мана – метлеб.

3. Ахтармишунин кIвалах.

4. Эхир.

5. Литература

ЧIал тийижирдаз дидени чир жеч.

ЧIал акьулдин булах я, акьул — чIалан дамах.

ЧIал инсандин дамах я.

(Лезги халкьдин мисалар)

«ЧIал ава – халкь ава, чIал авач – халкь авач», - лугьузва лезги мисалда. Инсандиз дидедин чIал нефес къачудай гьава хьиз герек я. ИкI хьайила, чIал чируниз гьам кIвале, гьам школада фикир гана кIанда. ЧIал дахьайта, халкьдин адетар амукьдач, гьа халкьни амукьдач.

Алай девирда хайи лезги чIал лезги адетар хуьн патал, лезги тарих хуьн патал иллаки герек я. Лезги чIалалди рахайла, инсан лезги хва тирди чир жеда.

Зи проектный кIвалахдин мана метлеб: хизанди лезги хайи чIал хуьн паталди вуч ийизватIа чирун я.

Дидед чIал им са ядигар я инсанриз ганвай. Гьавиляй ам хвена кIанда. Дидед чIала чун хуьзва, чи намус, чи фикирар хуьзва. Дидед чIалалди чна чи тарих рикIел хкизва. Чна чи михьи фикирар лугьузва.

Дидедин чIалаз вири вахтара чIехи алимри, писателри, шаирри, муаллимри еке къимет гузва. Инсан патал адаз авай къуватдикай кхьизва. Хайи чIалаз дидедин чIал гьавая лагьанвайди туш! Аялдиз эвелни эвел къвезвайди хайи чIалалди дидеди лугьузвай лайлайдин ван я. Дидедин чIал чир хьун кьепина авай чIавалай башламиш жезва. Аялди сифте хайи чIалалди акъудзавай «агъу-у» сесерилай михьи хайи чIалан бине башламиш жезва. Сифте акъудай ихьтин сесерикай гафар хьайила, гафарикай ихтилатар хьайила, и аял лезги халкьдин арада гьатзава. Халкьдихъ галаз, халкьдин тарихдихъ галаз, баркаллу рухвайрихъ галаз таниш жезва. Хайи чIала инсандик дамах кутазва. Хайи чIала инсанрин руьгьвер сад ийизва, рикIер шад ийизва. Инсандик лувар кутазва. Яни хайи чIала инсандикай вичин халкьдин хва ийизва.

ИкI хьайила, аял кьепина амаз хайи дидедин чIалаз вафалу яз тербияламишна кIанда. ГвечIи чIавуз, аял гзаф вахтунда кIвале, иллаки дидедихъ галаз авайла и кIвалах башламишна кIанда.

« Куруна авайди тIуруни къачуда», - лугьуда лезги месалди. Эгер диде, буба кIвале жуван хайи чIалалди рахаз акуртIа аялдиз, амни рахада гьа чIалал. ЧIал чIехибурувай гъвечIибуру кьада. Гьавиляй дидедин, хизандин пай чIехи я хайи лезги чIал хуьн патал.

Гьи чIалал рахадатIа аял, гьелбетда, диде- бубадин, иллаки дидедин эхтияр я. Амма лезги чIалал рахазвай хизанда аял чIехи жезватIа, аялдиз чIал лап бинедай чир жеда. Са шакни алач, алай девирда жуван хайи лезги чIал чир хьун гьар са лезгидин везифа я. Им чи диделин чIал я. Аялдиз чир хьана кIанда вичин хайи чIал. Им тебиатдин къанун я.

   Хайи чIала инсан тербияламишзава. Хайи чIалалди инсан рахазва, адахъ галаз сад хьиз, лезги халкьдин ацукьун – къарагъунихъ галаз таниш жезва. Лезги халкьдин эсил – несилдихъ галаз таниш жезва. Аялдин рахун диде –бубадилай, абурун ацукьун – къарагъунилай, дуланажагъдилай аслу я.

Чи халкьдин культурадин гьал хайи чIалан гьалдилай, ада хизанда кьазвай чкадилай аслу я. ЧIалан куьмекдалди я чаз чир жезвайди гьар са кар, гьар са кIвалах.

     Зи проектный кIвалахдин мана метлеб тир: хизанди лезги хайи чIал хуьн паталди вуч ийизватIа чирун. И кар ахтармишун патал, за чи Асалдхуьр хкянава. Асалдхуьр чи СтIал Сулейманан райондин гъвечIи хуьрерикай сад я. Хуьруьн халкь лезгияр я.

Ингье заз чириз кIанзава гьикI ятIа хайи лезги чIалан гьал чи хуьре. И кар патал за къачузва 10 аял чи школадай. Абурукай 6 аял гъвечи 1-4 лагьай классрай, ва 4 аялни чIехи 6-9 лагьай классрай. Куьн гьи миллет я, лагьай суалдиз дуьз жаваб гузва. Амма зи ахтармишунри масакIа къалурзава. ЧIехи классра авай аялар школада, куьчейра лезги чIалалди рахазва чеб- чпивди. ГъвечIи классра авайбур школадани, куьчейрани урус чIалалди рахазва. За фагьумайвал: жегьил диде- бубайрин аялар урус чIалалди рахазва. КIвале чпин диде- бубайрилай гъейри чIехи диде- бубаярни авай кIвалера аялар лезги чIалалди рахазва. Сад –вад йисан вилик школада , куьчеда хуьруьн аялар анжах лезги чIалалди рахадайди тир. ЧIехи диде- бубайри малар, лапагар, къазар, уьндуьшкаяр хуьзвай. Абурухъ гелкъуьн паталди аялри чIехибуруз куьмекар гузвай. Гьелбедда, чIехибуру буюрмишзавай, аялри буйругъар кьилиз акъудзавай. Рахун луькIуьн арада хайи чIалалди тир.

Гила гьайванарни хуьзмач. КIвалин кIвалахарни амач. Рахун – луькIуьнни тIимил хьанва. Телевизор, телефон гзаф кIвалера аялрин машгъулатар хьанва.

Яни, къвез – къвез хуьруьн инсанри хайи чIалаз тIимил фикир гузва. Гзаф вахтара жегьил диде- бубаяр чпин аяларихъ галаз урус чIалалди рахазва. Лезги хайи чIалалди кIвале рахун тавурла, аялдиз чIал гьикI чир жеда?

Гьелбетда, урус чIал чи гьукуматдин чIал я, чиз кIанда. Ам чаз чизва ва кIанзава. Чи ватан Дагъустан я. Ана гзаф миллетар ава. Чун абурухъ галаз дуствилелди яшамиш жезва, урус чIалалди рахазва ва сада – садаз гьуьрметзава. Амма жуван халкь, жуван хайи чIал чир хьана кIанда ва адаз гьуьрмет авуна кIанда.

Эхир

Лезги чIал хуьн эвелни эвел хизандин везифа я. Хизанди аялдиз лезги чIал чирна кIанда, чIал кIанарна кIанда. Хизанди аял лезги чIалаз, лезги халкьдиз, лезги халкьдин ацукьун – къарагъуниз ва дуланажагъдиз гьуьрмет ийиз вердишарна кIанда. И кардани диде – бубаяр чеб чешне хьана кIанда.

Гьар гьикI хьайитIани чна чи чIал хвена кIанда. Жуван хайи чIал чир хьайила, амай чIаларни чир жеда ва кIан жеда.

Чи хизанда чун гьамиша хайи лезги чIалалди рахазвайди я. Зи буба рабочий я. Диде кIвалин кIвалахрал машгъул кас я.

Литература

А. Фетягьов «Зи лезги чал».

Лезги мисалар

Интернет-сайт