Рабочая программа по якутскому языку

МИНИСТЕРСТВО ПРОСВЕЩЕНИЯ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ

‌Министерство образования Республики Саха (Якутия) ‌‌

‌Муниципальное казенное учреждение "Мегино-Кангаласское районное управление образования"

Муниципальное бюджетное образовательное учреждение « Бютейдяхская средняя общеобразовательная школа имени К.О Гаврилова» с углубленным изучением отдельных предметов

‌

РАБОЧАЯ ПРОГРАММА

учебного предмета «Якутский язык»

для 1 класса

Учитель Иванова Н.В

​‌ с. Бютейдях‌ 2023‌​ ‌​

Пояснительная записка

Федеральная рабочая программа по учебному предмету «Родной (якутский) язык» (предметная область «Родной язык и литературное чтение на родном языке») (далее соответственно – программа по родному (якутскому) языку, родной (якутский) язык, якутский язык) разработана для обучающихся, владеющих и (или) слабо владеющих родным (якутским) языком, и включает пояснительную записку, содержание обучения, планируемые результаты освоения программы по родному (якутскому) языку.

Пояснительная записка отражает общие цели изучения родного (якутского) языка, место в структуре учебного плана, а также подходы к отбору содержания, к определению планируемых результатов.

Содержание обучения раскрывает содержательные линии, которые предлагаются для обязательного изучения в каждом классе на уровне начального общего образования.

Планируемые результаты освоения программы по родному (якутскому) языку включают личностные, метапредметные результаты за весь период обучения на уровне начального общего образования, а также предметные достижения обучающегося за каждый год обучения.

2. 10. Пояснительная записка.

Программа по родному (якутскому) языку разработана с целью оказания методической помощи учителю в создании рабочей программы по учебному предмету, ориентированной на современные тенденции в образовании и активные методики обучения.

Якутский язык – национальное достояние народа саха, имеет статус государственного языка в Республике Саха (Якутия) наряду с государственным русским языком.

Якутский язык в качестве родного языка является эффективным средством воспитания и обучения, развития духовно-нравственных ценностей у подрастающего поколения, формирования у них российской гражданской, этнокультурной и региональной идентичности, а также ключом к успешной социализации и самореализации обучающихся.

Обучение якутскому языку как родному обеспечивает достижение обучающимися высоких результатов по другим учебным предметам, определяет качество владения двумя или несколькими языками, включая русский языки иностранные языки, формирования у них билингвальной (полилингвальной) и межкультурной компетенции.

В содержании программы по родному (якутскому) языку выделяются следующие содержательные линии: обучение грамоте, развитие речи и систематический курс.

Содержание обучения родному (якутскому) языку способствует:

активизации языковых способностей обучающихся на основе их речевого опыта и системных знаний и умений, приобретаемых в процессе изучения родного (якутского) языка, в том числе во взаимосвязи с русским языком;

развитию речевой деятельности в устной и письменной формах, формированию умения формулировать и выражать мысли на якутском языке, готовности к речевому взаимодействию на родном (якутском) языке, использовать его в различных ситуациях общения;

обеспечению языковых, этнокультурных, образовательных потребностей и возможностей обучающихся, повышению читательской грамотности, а также поддержке их стремления к интеллектуальной и творческой самореализации на родном (якутском) языке.

Изучение родного (якутского) языка направлено на достижение следующих целей: формирование у обучающихся первоначальных представлений о языковом

и культурном многообразии Российской Федерации, о месте родного (якутского) языка в едином российском поликультурном пространстве, ценностного отношения к родному (якутскому) языку как основе духовной культуры народа саха, стремления к сохранению и развитию якутского языка, понимания роли родного языка как средства взаимодействия и общения, развитие культуры речи на родном (якутском) языке;

формирование первоначальных научных представлений о системе родного (якутского) языка (фонетике, графике, лексике, морфологии и синтаксисе), об основных единицах якутского языка, их признаках и специфике;

развитие речевой деятельности на родном (якутском) языке (аудирование, говорение, чтение, письмо) с соблюдением норм литературного якутского языка (орфоэпических, лексических, грамматических, орфографических, пунктуационных) и норм речевого этикета;

развитие функциональной грамотности на родном языке, в особенности языковой, коммуникативной, читательской, этнокультурной и социальной составляющих, а также когнитивной гибкости, творческого и критического мышления обучающихся.

Общее число часов, рекомендованных для изучения родного (якутского) языка 260 часов: в 1 классе – 56 часов (1 час в неделю), во 2 классе – 68 часов (2 часа в неделю), в 3 классе

68 часов (2 часа в неделю), в 4 классе – 68 часов (2 часа в неделю).

2. 11. Содержание обучения в 1 классе.

Начальным этапом изучения родного (якутского) языка в 1 классе является учебный курс «Обучение грамоте». На курс по обучению грамоте рекомендуется отводить 2 часа в неделю: 1 час учебного предмета «Родной (якутский) язык» и 1 час учебного предмета

«Литературное чтение на родном (якутском) языке». Продолжительность курса «Обучение грамоте» зависит от уровня подготовки обучающихся и может составлять от 20 до 23 учебных недель, соответственно, продолжительность изучения систематического курса в 1 классе может варьироваться от 10 до 13 недель.

2. 1. 2. Обучение грамоте.

Развитие речи.

Составление небольших повествовательных рассказов на основе сюжетных картинок, собственных игр, занятий и наблюдений. Восприятие и понимание текста при прослушивании и при самостоятельном чтении вслух. Пересказ прослушанного и прочитанного текста. Участие в диалоге.

Слово и предложение.

Различение слова и предложения. Слова, обозначающие предмет, признак предмета и действия предмета. Выделение слов в предложении, изменение их порядка. Наблюдение над значением слова.

Фонетика.

Образование звука в речи. Звуковой состав слова. Исконно якутские звуки. Определение последовательности и количества звуков в слове. Гласный звук. Долгий и краткий гласные звуки [а], [аа], [у], [уу], [ү], [үү], [ы], [ыы], [о], [оо], [ө], [өө], [и], [ии], [э], [ээ]. Дифтонги [ыа], [иэ], [үө], [уо]. Согласный звук. Звонкие и глухие согласные. Слуховое различение и произношение сходных по звучанию согласных звуков: [дь]-[ч], [й]-[нь], [к]-[г]-[х]-[ҕ], [н]-[ҥ]. Произношение и определение удвоенных согласных [кк], [лл], [нн], [пп], [тт], [мм], [ҥҥ], [ннь]. Произношение и определение стечения согласных звуков [ст], [кт], [пт], [хс], [хт], [мп], [мс], [рт], [рб], [рд], [йс]. Звуковые модели слова (анализ, построение и подбор слова). Слогообразовательная функция гласных звуков. Выделение в слове слогов. Открытый слог. Закрытый слог.

Графика.

Буква как знак звука. Различение звука и буквы. Буквы гласных и согласных звуков якутского языка. Буквы в алфавите якутского языка и их последовательность.

Чтение.

Слоговое чтение. Чтение целыми словами. Осознанное чтение слов, словосочетаний, предложений и небольших прозаических текстов и стихотворений. Увеличение скорости чтения. Выразительное чтение на якутском языке с учётом знаков препинания: интонация и паузы. Орфоэпическое и орфографическое чтение (правильное произношение и проговаривание звуков на якутском языке).

Письмо.

Гигиена письма. Правильное начертание письменных прописных и строчных букв (отдельно и в буквосочетании). Аккуратное, чистое письмо разборчивым почерком. Списывание текста, письмо под диктовку. Небуквенные графические средства: пробел между словами, знаки переноса.

Орфография и пунктуация.

Прописная буква в начале предложения, в именах собственных. Перенос слов по слогам. Знаки препинания в конце предложения. Раздельное написание слов. Правописание кратких и долгих гласных [а], [аа]; [у], [уу]; [ү], [үү]; [ы], [ыы]; [о], [оо]; [ө], [өө]; [и], [ии]; [э], [ээ], дифтонгов [ыа], [иэ], [үө], [уо]; согласных звуков якутского языка [дь], [ҥ], [ҕ], [һ]; удвоенных согласных [мм], [нн], [кк], [тт], [ҥҥ], [лл], [пп], [ннь]; стечения согласных звуков [ст], [кт], [пт],

[хс], [хт], [мп], [мс], [рт], [рб], [рд], [йс].

Систематический курс.

Развитие речи.

Общие сведения о языке.

Языковое и культурное многообразие Российской Федерации. Русский язык – государственный язык. Государственные языки Республики Саха (Якутия). Якутский язык – родной язык народа саха.

Культура речи.

Речь как основная форма общения. Ситуации общения (цель общения, участники общения, место общения). Нормы речевого общения в ситуациях учебного и бытового общения (приветствие, прощание, благодарность, просьба). Ситуации устного общения (диалог, чтение по ролям, просмотр видеоматериалов, просушивание аудиозаписи).

Текст.

Текст как единица речи. Составление небольшого рассказа на якутском языке (о себе, семье, об окружающем мире, повседневных ситуациях).

Фонетика. Графика. Орфоэпия и орфография.

Звуки речи и буквы. Различение звуков и букв. Восприятие на слух звуков и их правильное произношение и правописание. Гласные и согласные звуки. Краткие и долгие гласные якутского языка.Дифтонги. Звонкие и глухие согласные. Согласные звуки якутского языка: [дь], [ҥ], [ҕ], [һ]. Удвоенные согласные. Сочетание согласных звуков. Анализ звукового и буквенного состава слова. Алфавит якутского языка. Использование алфавита для упорядочения списка слов.

Раздельное написание слов в предложении. Прописная буква в начале предложения и в именах собственных. Перенос слова. Небуквенные графические средства (пробел между словами, знаки переноса).

Лексика.

Слово как единица языка. Слово как название предмета, признак предмета и действия предмета. Исконно якутские и заимствованные слова.

Синтаксис и пунктуация.

Предложение как единица языка. Слово и предложение. Установление связи слов в предложении с помощью смысловых вопросов. Порядок слов в предложении: отличия порядка слов в предложениях на русском и якутском языках.Составление предложений. Восстановление деформированных предложений. Восстановление предложений в тексте. Знаки препинания в конце предложения (точка, вопросительный и восклицательный знаки). Алгоритм списывания текста.

ТЕМАТИЧЕСКОЕ ПЛАНИРОВАНИЕ

1 КЛАСС

ПОУРОЧНОЕ ПЛАНИРОВАНИЕ

1 КЛАСС

Үөрэх предметин материальнай-техническэй хааччыйыы

Библиотека пуондата:

Саха тылын 1 -4 кылааска үөрэтиини сүрүннүүр бырагыраама.

«Саха тыла» предмети 3 кылааска үөрэтэр учебник.

 «Төрөөбүт тыл уонна литература», «Бастакы үктэл» научнай-методическай сурунааллар.

Тылдьыттар (быһаарыылаах, таба суруйуу, синоним, антоним, омоним, сомоӄо домох)

Грамматическай ыйынньыктар

Оӄоӄо аналлаах энциклопедиялар.

Уус-уран кинигэлэр.

Үөрэх цифровой ресурсалара:

«Саха тыла» предмет УМК-н мультимедийнэй, электроннай сыһыарыылара

Электроннай информационнай ыйынньык

Сахалыы таба суруйуу компьютернай бырагыраамата.

Көрдөрөр-иһитиннэрэр босуобуйалар:

«Саха тыла» предмет УМК-гар сыһыаннаах аудиодиискэлэр.

 Саха тылын үөрэтии тиэмэлэригэр сыһыаннаах видеокиинэлэр.

Презентациялар.

Тус сорудахтаах карточкалар

Оонньуулар уонна оонньуурдар:

Тылы сайыннарар остуол оонньуулара.

Бодоруһууга үөрэтэр ситуационнай оруолунан оонньуу кэмпилиэгэ.

Туһаныллыбыт литература

Федеральнай государственнай үөрэх стандарта саха оскуолатыгар : (начаалынай уопсай үөрэхтээһин) – Н.Н.Ситникова, С.С.Семенова, Н.Н.Васильева; Саха Респ. Үөрэӄин м-бэтэ, Саха Респ. Нац. Оскуолаларын чинчийэр науч. Ин-т; - Дьокуускай : Бичик, 2011.

С.С.Игнатьева Саха тылыгар тестэр:1-4 кылаас- Дьокуускай: Бичик, 2009.

А.А.Семенова, Н.Е.Хаптасова. Алын кылаастарга диктант, изложение хомуурунньуга- Дьокуускай, Бичик, 2006

Кронникова М.Ф. Букубаар. Мацнайгы кылааска уерэнэр кинигэ. Дьокуускай, Бичик, 2015

Захарова Л.В. Саха тыла, 1 кылаас. Дьокуускай, Бичик, 2019

Захарова Л.В. Литература ааҕыыта, 1 кылаас. Дьокуускай, Бичик, 2019

Быһаарыы сурук

«Саха тыла» предмети үөрэтэргэ оноһуллубут улэлиир бырагыраама Саха тыла: үлэлиир бырагыраама: 1-4 кылаас / Л.В Захарова. – Дьокуускай : Бичик, 2017. – 48с. – («Саха оскуолата») тирэ5ирэн оноьулунна.

Үөрэтэр кинигэ:

1). Захарова Л.В. Саха тыла. 1 кылаас. Дьокуускай, Бичик, 2017

Үөрэх бырагыраамата Федеральнай государственнай үөрэх стандардыгар, үөрэх биридимиэтин үөрэтии түмүктэригэр оло5уран сурулунна.

Үөрэх предметин өйдөбүлэ

Төрөөбүт тыл — көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр ханнык баҕарар норуот улуу нэһилиэстибэтэ, киһи аймах ытык өйдөбуллэриттэн (сыаннастарыттан) биирдэстэрэ. Төрөөбүт тыл — оҕоҕо тулалыыр эйгэтин кырадатык билэр-көрөр, чугас дьонун-сэргэтин кытта истинник бодоруһар, иэйиитэ уһуктар, өйө-санаата сайдар, өбугэтин уөрэҕин утумнуур сүрүн эйгэтэ.

Ол иһин оҕону кыра сааһыттан оҕо тэрилтэтигэр, оскуолаҕа төрөөбут тылынан иитии-үөрэтии сүрүн ирдэбил быһыытынан билиниллэн, Российскай Федерация уонна Саха Республикатын үөрэххэ уонна тылга сокуоннарыгар ити өйдөбул туспа ыстатыйанан киирэн, быраап быһыытынан көмүскэллээх, билинни усулуобуйа5а үгүс норуот тыла чөл туруктаах хааларыгар тирэх буолар.

Саха Республикатыгар саха тылын төрөөбүт тыл быһыытынан үөрэтии 1922 сыллаахтан тиһигин быспакка, үгүс оскуолаҕа үгэскэ кубулуйан, уопсай үөрэхтээһин оҕону сайыннарар биир сүрүн предметин быһыытынан билиниллэр. Ити кэм устатыгар сэбиэскэй да, билинни да кэмнэ орто үөрэх систиэмэтигэр буолбут араас реформалар сыалларыгар-соруктарыгар сөп түбэһиннэриллэн, үөрэтии таһыма, хайысхата, ис хоһооно сайдан иһэр.

Билигин төрөөбүт тыл, федеральнай государственнай үөрэх стандартын (ФГУОС) ирдэбилинэн, уопсай үөрэхтээһин булгуччулаах чааһыгар киирэн, базиснай үөрэх былааныгар (федеральнай) миэстэтэ, үөрэтиллэр чааһа чопчу ыйыллан үөрэтиллэр таһыма үрдээтэ. Алын сүһүөх оскуола таһымыгар төрөөбүт тылы үөрэх предметин быһыытынан үөрэтиигэ түмүк ирдэбили эмиэ федеральнай государственнай үөрэх стандарда сүрүннүүр.

Ити ааттаммыт докумуон быһыытынан, начаалынай үөрэхтээһин таһымыгар нуучча уонна төрөөбүт тылы үөрэтиигэ тэҥ таһымнаах түмүк ирдэнэр. Төрөөбүт тыл атын үөрэх предметтэрин кытта бииргэ оҕо личность быһыытынан сайдыытын хааччыйыахтааҕа этиллэр, ону сэргэ урукку өттүгэр ирдэммэт сана булгуччулаах ирдэбили — үөрэнээччигэ үөрэх дэгиттэр дьайыыларын иҥэриини киллэрэр.

Үөрэх предметин сыала уонна соруга:

Начаалынай оскуолаҕа төрөөбүт тылы үөрэтии предметэ атын үөрэх предмэттэрин ортотугар үөрэнээччи тылын-өһун уонна өйун-санаатын сайыннарар, сүрүн үөрэнэр үөрүйэҕи иҥэрэр кыаҕынан бас-көс балаһыанньаны ылар предмет буолар. Онон бу предмети үөрэтии таһымыттан саха оскуолатыгар начаалынай үөрэхтээһин уопсай туруга, үөрэнээччи салгыы сүрүн оскуолаҕа ситиһиилээхтик үөрэнэрэ тутулуктаах.

Оҕо начаалынай оскуолаҕа үөрэнэр сааһыгар билиитэ-көрүүтэ, тыла-өһө уонна өйө-санаата тэтимнээхтик сайдар, иэйиитэ уонна саныыр санаата судургутук олохсуйар буолан, төрөөбут тылы бу кэмҥэ кичэйэн үөрэтии — норуот тыла чөл туруктаах буоларыгар, кэнчээри ыччакка улуу нэһилиэстибэни тириэрдэргэ олус суолталаах.

Этиллибиккэ олоҕуран, төрөөбүт тылы уопсай үөрэхтээһин алын сүһүөх таһымыгар үөрэтии сыалын үс хайысхаҕа араарыахха свп:

1) үөрэнээччигэ төрөөбүт тыл туһунан билиини аан дойду туһунан научнай билии быстыспат сордотун быһыытынан иҥэрии, тыл үөрэҕин сүрүн балаһыанньаларын билиһиннэрии, онно олоҕуран, оҕо билэр-көрөр, толкуйдуур кыаҕын сайыннарыы;

үөрэнээччи дьону-сэргэни кытта төрөөбүт тылынан бодоруһар үөрүйэҕин, саҥа (тыл) култуурата киһи уопсай култууратын быстыспат сордото буоларын туһунан өйдөбулгэ тирэҕирэн, саҥа (тыл) араас көрүнэр (кэпсэтии, суруйуу, ааҕыы, өйтөн айыы, о.д.а.) үөрэтэн, салгыы сайыннарыы;

үөрэнээччигэ төрөөбүт тыл норуот ытык өйдөбүллэриттэн биирдэстэрэ буоларын быһыытынан ураты харыстабыллаах сыһыаны инэрии, хас биирдии киһи ийэ тылын сайыннарар иэстээҕин өйдөтүү.

Төрөөбүт тылы начаалынай оскуолаҕа үөрэтии сыала маннык сүрүн соруктары быһаардахха ситиһиллэр:

дьону-сэргэни кытта бодоруһар саҥа (тыл) сүрүн көрүннэрин үөрэнээччигэ үөрэх дэгиттэр дьайыыларын иҥэриини кытта бииргэ алтыһыннаран үөрэтии;тыл (саҥа) — бодоруһуу сүрүн ньымата диэн тутаах өйдөбүлгэ тирэҕирэн, үөрэнээччи кэпсэтэр уонна санаатын толору этэр (тыл этэр), суруйар үөрүйэҕин сааһыгар сөп тубэһиннэрэн сайыннарыы;

тыл үөрэҕин билиитигэр, сурук-бичик култууратын төрүт өйдөбүллэригэр олоҕуран, үөрэнээччи төрөөбүт тылын литературнай нуорматын тутуһарын, алҕаһа суох саҥарарын уонна суруйарын ситиһии;

тыл үөрэҕин сүрүн салааларын (лексика, фонетика, морфология, синтаксис, тиэкис) туһунан уопсай өйдөбүлү иҥэриигэ тирэҕирэн, үөрэнээччи толкуйдуур дьоҕурун сайыннарыы, сааһыгар сөп түбэһиннэрэн, өй үлэтин дьайыыларыгар үөрэтии;

төрөөбүт тылы билии, харыстааһын, сайыннарыы сүрүн ньымаларыгар үөрэтии. Саха оскуолатыгар нуучча тылын үөрэнээччи төрөөбүт тылга ылбыт билиитигэр,иҥэриммит үөрүйэҕэр уонна сатабылыгар тирэҕирэн үөрэтии — билигин олохсуйбут өйдөбүл, бастыҥ учууталлар үгэскэ кубулуйбут үөрэтэр ньымалара. Төрөөбүт тылы начаалынай оскуолаҕа үөрэтии үөрэнээччи нуучча тылын кэбэҕэстик ылынарын хааччыйар, нуучча тылыгар тыл үөрэҕин үгүс уопсай балаһыанньаларын хос эбэтэр уруттаан үөрэтэри лаппа аҕыйатан, учуутал үөрэх чааһын оҕо нууччалыы саҥатын сайыннарыыга аныыр усулуобуйатын үөскэтиэхтээх. Онон саха оскуолатыгар нуучча тылын үөрэтии хаачыстыбатын тупсарыыга усулуобуйа үөскэтии — төрөөбүт тылы үөрэтии хос сыала-соруга.

Үөрэх былааныгар үөрэх предметин миэстэтэ

Ытык өйдөбүллэри үөрэх предметин ис хоһоонугар киллэрии

Начаалынай кылааска саха тылын үөрэтии оҕоҕо ытык өйдөбүллэри (духуобунай сыаннастары) инэриигэ улахан суолталаах. Киһи-аймах үйэлэртэн үйэлэргэ өрө тутан илдьэ кэлбит ытык өйдөбүллэрэ (духуобунай сыаннастара) төрөөбүт тыл эгэлгэтигэр, кэрэтигэр сөнөллөр. Ол курдук үөрэтии ис хоһоонугар тыл үөрэҕин сүрүн хайысхаларын сэргэ уруок, кэпсэтии (бодорукуу) тиэмэтин, үөрэтии матырыйаалын быһыытынан төрөөбүт дойду, ийэ дойду, төрөөбүт тыл, айылҕа, үлэ, төрүт дьарык, ыал, дьиэ кэргэн, айымньы уонна кэрэ эйгэтэ, көҥүл, кырдьык, үтүө санаа, киһи-аймах, аан дойду омуктарын тылларын уонна култууратын эгэлгэтин курдук ытык өйдөбуллэр (духуобунай сыаннастар) киириэхтээхтэр.

Үөрэх предметин үөрэтии түмүгэ

Ытык өйдөбүллэри иҥэрии түмүгэ (личностные результаты)

Саха тылын оскуолаҕа үөрэтии кэмигэр оҕо маннык ытык өйдөбүллэри (духуобунай сыаннастары) иҥэриннэҕинэ төрөөбүт тыла сайдарыгар бэриниилээх, эппиэтинэстээх буоларыгар, бэйэтин кыаҕын толору туһанарыгар эрэниэххэ сөп.

Төрөөбүт тыл — омугу сомоҕолуур тыл буоларын өйдүүр.

Төрөөбүт тыл төрүт айылгыта, үйэлээх үгэһэ, этигэн кэрэтэ норуот тылынан уус-уран айымньытыгар уонна уус-уран литератураҕасөҥмүтүн билэр.

Төрөөбүт тылын сайыннарар, кэлэр көлүөнэҕэ тириэрдэр ытык иэстээҕин, ийэ тыл үйэлэргэ чөл туруктаах буоларыгар тус оруоллааҕын өйдүүр.

Төрөөбүт тыл иитиллэр, үөрэнэр, айар-сайдар тыл буоларын итэҕэйэр.

Төрөөбүт тыл элбэх омук алтыһан бииргэ олорор кэмигэр, икки (элбэх) тылланыы усулуобуйатыгар хас биирдии киниттэн харыстабыллаах сыһыаны эрэйэрин өйдүүр.

Үөрэх сатабылларын сайыннарыы түмүгэ (метапредметные результаты)

Бэйэни салайынар-дьаһанар сатабыл

Тылын сайыннарар сыалы-соругу таба туруорунар, сатаан былаанныыр, туох-ханнык түмүккэ кэлиэхтээҕин быка холоон билэр. Тугу билэрин-билбэтин, тугу ситэри үөрэтиэхтээҕин арааран өйдүүр. Сылга бииртэн итэҕэһэ суох төрөөбүт тылга аналлаах бырайыактарга кыттан (тус бырайыага, коллективнай бырайыак) үлэлиир.

«Тылы сэрэйэр» дьоҕуру (языковое чутье, чувство языка) сайыннарыы. Бэйэтин сааһыгар сөп тубэһэр тиэкискэ үөрэппит матырыйаалын сүнньүнэн тыл литературнай нуормата саҥарар эбэтэр суруйар киһи тылыгар төһө сөпкө эбэтэр сыыһа туттулларын тута «сэрэйэн» билэр, итэҕэһин, алҕаһын быһаарар, көннөрөр, бэйэтин тылыгар-өһүгэр тыл нуорматын ирдэбилин тутуһарга дьулуһар.

Тылын сайыннарар баҕаны үөскэтии (потребность в совершенствовании соб­ственной речи). Төрөөбүт тылын барҕа баайын сыаналыыр, тыл кэрэтигэр умсугуйар, этигэн тыл күүһүн, кыаҕын толору туһанарга, тылын-өһүн бэйэтэ сатаан чочуйан, тупсаран, санаатын сиһилии этэргэ, кэпсииргэ дьулуһар.

Хонтуруолланыы. Бэйэ санатын өрүү кэтэнэр, көрүнэр, алҕаһа суох саҥарарга, санаатын ыпсаран, хомоҕойдук этэргэ кыһаллар.

Билэр-көрөр сатабыл. Сүрүн үөрэнэр сатабыл.

Үлэ сыалын-соругун таба туруоруу. Төрөөбүт тылын үөрэтэригэр сыал-сорук туруорунан көдьүүстээхтик үлэлиир.

Билиини-көрүүнү кэҥэтэр араас матырыйаалы туһаныы. Сахалыы үөрэх-наука литературатыттан (тылдьыттартан, ыйынньыктартан, энциклопедиялартан, араас кинигэттэн) туһааннаах информацияны, билиини дөбөннүк булар, бэлиэтэнэр, түмэр, 24 ситимниир араас ньыманы табыгастаахтык туһанар. Сахалыы тахсар оҕоҕо аналлаах республика, улуус, оскуола хаһыаттарын-сурунаалларын («Кэскил», «Чуораанчык», о.д.а.) тиһигин быспакка ааҕар, араадьыйанан, телевизорынан сахалыы биэриилэри сэргээн истэр-көрөр, үөрэҕэр, чинчийэр, айар улэтигэр көдьүүстээхтик туһанар. Сахалыы үөрэҕи сайыннарар интернет-сайтартан туһалаах, наадалаах информацияны булан, сөпкө наардаан туһанар; тиэкиһи компьютерга сахалыы шрибинэн бэйэтэ тэтимнээхтик бэчээттиир; интернет нөҥүө сахалыы ыытыллар араас тэрээһиҥҥэ төрөөбүт тыл литературнай нуорматын тутуһан, көхтөөхтүк кыттар.

Билиини сааһылааһын (структурирование знаний). Саҥа билии ыларга баар билиитигэр тирэҕирэр. Атын предметтэргэ ылбыт билиитин сатаан ситимниир (интегра­ция знаний).

Тобулук өйү сайыннарар үөрүйэхтэр. Төрөөбүт тыл оскуолаҕа оҕону сайыннарар үөрэх тутаах салааларыттан (предметтэриттэн) биирдэстэрэ. Онон үөрэнээччи саха тылын үөрэтэр кэмигэр үөрэнэргэ төрүт буолар өй үлэтин сүрүн үөрүйэхтэрин баһылыыр.

Саха тылын лингвистическэй матырыйаалыгар тирэҕирэн, өй үлэтин араас дьайыыларын кэбэҕэстик толорор: тэҥнээһин (сравнение), ырытыы (анализ), холбооһун (син­тез), түмүктээһин (обобщение), (сериация), ханыылатан сааһылааһын (классифи­кация), майгыннатыы (аналогия), сааһылаан ситимнээһин (систематизация). Итини сэргэ араас тойоннуур ньыманы (индукция, дедукция) табыгастаахтык туһанан дьону итэҕэтэр, ылыннарар курдук санаатын сааһылаан этэр үөрүйэҕэ сайдар.

Рефлексия. Сыалы-соругу ситиһэр ньымаларын уонна усулуобуйаларын төһө сөпкө талбытын сыаналыыр. Үлэ хаамыытын хайдах салайан иһэрин кэтээн көрөр. Үлэ түмүгүн дьон интэриэһин, болҕомтотун тардар курдук сахалыы кэпсиир.

Бэлиэни-символы туһанар үөрүйэхтэр. Дорҕоон (буукуба), тыл, этии чилиэннэрин, тиэкис анал бэлиэлэрин сатаан туһанар. Анал бэлиэлэринэн тыл, этии, тиэкис моделын онорор. Бэриллибит моделга тирэҕирэн, тылы, этиини толкуйдуур, тиэкиһи айар. Этиини, тиэкиһи көннөрөргө анал корректорскай бэлиэлэри сатаан туһанар. Лингвистическэй билиини араас таблица, исхиэмэ, модель, диаграмма көмөтүнэн көрдөрөр. Таблицанан, исхиэмэнэн, моделынан, диаграмманан көрдөрүллүбүт лингвистическэй билиини өйдүүр уонна кэпсиир.

Бодоруһар сатабыл

Бииргэ үлэлииргэ үөрүйэх. Дьону кытта бииргэ алтыһан үөрэнэр, үлэлиир араас ньыманы баһылыыр (пааранан, бөлөҕүнэн, хамаанданан, о.д.а). Саастыылаахтарын, улахан дьону кытта айымньылаах алтыһыы туругар кэбэҕэстик киирэр (продуктив­ное взаимодействие), биир сыаллаах-соруктаах дьонун кытта таһаарыылаахтык, көдьүүстээхтик үлэлиир үөрүйэхтэнэр (продуктивное сотрудничество).

Кэпсэтэр үөрүйэх. Кэпсэтии уратыларын өйдүүр, табан кэпсэтэр. Кэпсэтэр киһитин убаастыыр, сэҥээрэр, санаатын болҕойон истэр, ылынар. Ханнык баҕарар эйгэҕэ кэпсэтэригэр дьон болҕомтотун тардар, сэргэхситэр, сонурҕатар, көҕүлүүр сатабылы табан туһанар. Кэпсэтэр кэмҥэ бэйэ көрбүтүн, истибитин, аахпытын сиһилии сэһэргиир. Дьон өйдөспөт, тыл тылга киирсибэт буолар төрүөттэрин сөптөөхтүк сыаналыыр, сатаан ырытар, өйдөһүү суолун дөҕөннүк тобулар.

Кэпсэтии сиэрин (речевой этикет) тутуһар үөрүйэх. Дьону кытта алтыһыыга кэпсэтии сиэрин тутуһар, туттан-хаптан бодоруһуу ньымаларын тоҕоостоохтук туттар.

Сахалыы дорооболоһор, билсиһэр, быраһаайдаһар, көрдөһөр, бырастыы гыннарар, буойар, телефонунан кэпсэтэр, о.д.а. үгэстэри иҥэриммит, күннээҕи олоҕор өрүү туттар.

Тустаах үөрэх предметин үөрэтии түмүгэ (предметные результаты)

Саха тылын литературнай нуорматын (орфоэпическэй, лексическэй, грамматическай) тутуһар. Дорҕоону, буукубаны, тыл сүһүөҕүн, саҥа чааһын, этии чилиэнин, судургу этиини булар, быһаарар, наардыыр.

Сахалыы таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылаларын тутуһар.

Тиэкис өйдөбүлүн, бэлиэтин билэр (тиэмэтэ, сүрүн санаата, аата, эпиграф, ту-тула, этиилэрин ситимэ).

Саныыр санаатын сааһылаан, дьоҥҥо өйдөнүмтүөтүк, тиийимтиэтик этэр, тиэ-кис тутулун тутуһан суруйары сатыыр.

Тиэкис тииптэрин сэһэргээһин, ойуулааһын, тойоҥнооһун диэн араарар.

Монолог (сэһэргиир, ойуулуур, тойоннуур) уонна диалог (кэпсэтии, санаа үллэстии, ыйыталаһыы, о.д.а.) арааһын сатаан туһанар.

Бэйэ саҥатын (тылынан, суругунан) сатаан хонтуруолланар, тиэкиһин ис хоһоонун, тылын-өһүн сыаналанар, алҕастарын булар, чочуйар, тупсарар.

Үөрэх предметин ис хоһооно

Начаалынай оскуолаҕа төрөөбүт тылы үөрэтии уопсай үөрэхтээһин систиэмэтигэр саха тылын үөрэтэр предмет быстыспат сорҕото, «Филология» үөрэх уобалаһыгар төрүт буолар сүрүн куурус буолар. Онон үөрэтии сыала-соруга, тутула, ис хоһооно уонна түмүк ирдэбилэ үрдүкү кылаастарга төрөөбүт тылы сэргэ атын филологическай предметтэри үөрэтиини кытта алтыһыннаран-ситимнээн торумнанар.

Төрөөбүт тылы начаалынай оскуолаҕа үөрэтии маҥнайгы кылааска «Бодоруһарга үөрэнэбит» диэн саҥа киирэр салааттан саҕаланар, ол кэнниттэн «Грамотаҕа үөрэтии» диэн үгэс буолбут ааҕарга уонна суруйарга үөрэтэр салаа «Ааҕарга уонна суруйарга үөрэнэбит» саҥа аатынан үөрэтиллэр. Бу кэмҥэ үөрэх былааныгар төрөөбүт тыл уонна литературнай ааҕыы чаастара бииргэ бэриллэллэр. «Ааҕарга уонна суруйарга үөрэнэбит» салаа кэнниттэн биирдэ төрөөбүт тыл уонна литературнай ааҕыы предметтэрэ тус-туспа үөрэтиллэллэр. Ити кэмтэн ыла начаалынай оскуолаҕа төрөөбүт тыл предметин сүрүн ис хоһоонун тиһиктээхтик үөрэтии саҕаланар.

Төрөөбүт тылы начаалынай оскуолаҕа үөрэтии ис хоһоонун сүрүн хайысхалара үөрэтии түмүк ирдэбилин уонна сыалын-соругун ситиһэргэ аналлаах тутаах научнай балаһыанньалартан таҥыллар. Ити ирдэбилгэ олоҕуран, төрөөбүт тылы үөрэтии ис хоһоонугар маннык сүрүн научнай хайысхалар киирэллэр:

Бодоруһуу култуурата.

Саҥа көрүҥэ (виды речевой деятельности): истии, саҥарыы, ааҕыы, суруйуу.

Тыл үөрэҕин тутаах салааларын туһунан уопсай өйдөбүлэ: фонетика, лексика, морфология, синтаксис.

Сурук-бичик култуурата: таба суруйуу уонна сурук бэлиэтэ.

Ситимнээх саҥаны сайыннарыы (тиэкис туһунан сүрүн өйдөбүл).

Сүрүн хайысхаларга киирбит тиэмэлэр ис хоһоонноро начаалынай оскуола үөрэнээччитин сааһын уратытын, өйүн-санаатын кыаҕын, билэр-көрөр дьоҕурун учуоттаан таҥыллыахтаахтар.

Бодороһуу култуурата.

Дьону кытта бодоруһуу араас көрүҥэ: кэпсэтии, сэһэргэһии, сүбэлэһии, сөпсөһүү. Тылы бодоруһуу сүрүн ньыматын быһыытынан арыйыы: бодоруһууга саҥа (вербальные средства общения) уонна туттуу-хаптыы (невербальные средства общения) суолтата. Саҥарыы уонна истии култууратын, кэпсэтии сиэрин тутуһуу.

Саҥа көруҥэ: истии, саҥарыы, ааҕыы, суруйуу

Истии. Дьону кытта бодоруһууга (кэпсэтиигэ) истии култууратын тутуһуу. Кэпсэ-тии сыалын-соругун, дьон этэр санаатын,кэпсэтии ис хоһоонун өйдөөһүн. Сахалыы араас тиэкиһи истии, сүрүн ис хоһоонун, болҕойуллуохтаах түгэннэрин истэнсиһилии ылыныы, истибиккэ олоҕуран тус санааны үөскэтии. Истибиттэн туһааннааҕы, суолталааҕы сурунуу, былаан оҥоруу,анал бэлиэлэри туһанан, ис хоһоонун, тутулун исхиэмэнэн көрдөрүү.

Аа5ыы. Сахалыы араас тиэкиһи сахалыы саҥа интонациятын, төрүт дорҕоон этил-лиитин тутуһан, тэтимнээхтик ааҕыы.Тиэкиһи туох сыаллаах-соруктаах ааҕартан көрөн, ааҕыы араас көрүнүн сатаан туһаныы (үөрэтэр ааҕыы, билсиһэр ааҕыы,сорудахтаах ааҕыы, о.д.а.). Ааҕыы кэмигэр тиэкис сүрүн санаатын өйдөөһүн, наадалаах, туһалаах информацияны араарыы.Аахпыт тиэкис сүрүн ис хоһоонугар тус сыанабылы (сыһыаны) сатаан этии. Тиэкистэн синонимы, сомоҕо домоҕу, түөлбэ тылы,ойуулуур-дьүһүннүүр ньыманы туттуу бастыҥ холобурун булуу, анаан болҕойуу, аахпыты кэпсииргэ туһаныы. Ааҕыллартиэкистэн билбэт, өйдөөбөт саҥа тыллары тылдьыттан булуу. Ааптар санаатын, иэйиитин биэрэригэр тиэкис тутулун, этииарааһын хайдах туһаммытын быһаарыы. Ааҕыыга тиэкис интонациятын, туонун сүрүн санааҕа сөп тубэһиннэрэн таба тайаныы.

Саҥарыы (дор5оонноох саҥа). Кэпсэтии сиэрин, саҥарыы култууратын тутуһуу. Дьону кытта табан кэпсэтии. Кэпсэтиини тоҕоостоохтук көҕулээһин, саҕалааһын, салҕааһын, түмүктээһин. Саныыр санааны толору, сиһилии тириэрдэр инниттэн кэпсэтии сыалыгар-соругар, ис хоһоонугар сөп тубэһэр сахалыы тылы-өһү, ойуулуур-дьүһүннүүр ньымалары таба туһаныы. Саҥарыы кэмигэр туттуу-хаптыы бэлиэтин (невербальное общение) тоҕоостоохтук туттуу. Саҥа тиибин арааһын (ойуулааһын,сэһэргээһин, тойоннооһун) туттан тыл этии. Кэпсэтии, тыл этии түгэниттэн дорҕоону күүшүрдэн-сымнатан, үрдэтэн-намтатан, уһатан, куолас толҕонун, эгэлгэтин туһанан истээччигэ тус сыһыаны, иэйиини тириэрдии. Этэр санааны сааһылаары эбэтэр тустаах өйдөбүлү истээччигэ тоһоҕолоон тиэрдээри тоҕоостоох миэстэҕэ анал тохтобуллары (паузаны) сатаан туһаныы. Түгэниттэн көрөн, саҥарыы тэтимин сөпкө талыы.

Суруйуу (суругунан саҥа). Сурук-бичик култууратын тутуһуу. Тупсаҕай буочарынан ыраастык суруйуу. Тиэкиһи устуу, истэн суруйуу (диктант). Саныыр санааны суругунан сиһилии тириэрдии. Аахпыттан суруйуу (изложение). Дьиэ кэргэн, чугас доҕор, таптыыр дьарык, айылҕа, кыыллар тустарынан, ону таһынан айымньы, хартыына, киинэ ис хоһоонун, экскурсияҕа, быыстапкаҕа сырыы туһунан тэттик тиэкистэри суруйуу (өйтөн суруйуу). Суругунан улэҕэ синоним тыллары, сомоҕо домоҕу, онтон да атын сахалыы ойуулуур-дьүһүннүүр ньымалары туттуу. Тиэкис тутулун, сахалыы таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылатын тутуһуу.

Тыл үөрэҕэ

Төрөөбүт тылбыт — саха тыла. Саха омук үөскээбит, сайдыбыт историята. Саха тыла — туур тыла. Саха тылын уруулуу тыллара. Төрөөбүт тыл киһи оло5ор суолтата.

Дор5оон уонна таба саҥарыы. Сана дорҕоонун өйдөбүлүн, сахалыы дорҕоон араа-һын билии. Төрөөбүт тылын дорҕооннорун, ордук чуолаан сахалыы ураты дорҕооннору (уһун-кылгас аһаҕас уонна хоһуласпыт, сэргэстэспит, маарыннаһар бүтэй дорҕооннору, дифтоннары, к, нь, мурун , ҕ дорҕооннору) арааран истии, чуолкайдык, таба саҥарыы нуорматын тутуһан саҥарыы. Саха тылыгар киирии тыллары үксүн сахатытан, аһаҕас дорҕооннор дьүөрэлэһиилэрин сокуонун тутуһан саҥарыы. Тылы дорҕоонун састаабынан ырытыы.

Лексика. Норуот тылын туһунан уопсай өйдөбүлү, төрүт уонна киирии тыл ураты-ларын билии. Литературнай тыл суолтатын билии, нуорматын тутуһуу. Тыл лексическэй суолтатын быһаарыы. Хомуур суолталаах, түөлбэ тыл, биир уонна элбэх суолталаах тыллар, көспүт суолталаах тыллар, омоним, антоним, синоним (харыс тыллар, метафоралар, сомоҕо домох) өйдөбүллэрин билии, тиэкистэн булуу, саҥарар саҥаҕа сөпкө туттуу. Быһаарыылаах тылдьыт арааһын сатаан туһаныы, тыл суолтатын тылдьыттан булан быһаарыы.

Графика. Сурук сайдыытын бэлиэ түгэннэрин билсии, киһи олоҕор суолтатын өйдөөһун. Сахалыы сурук-бичик сайдыытын историятын билии. Дорҕоон буукубаларын билии, таба ааттааһын. Буукубалары суруллар ньымаларынан холбоон, ыраастык, тэ-тимнээхтик илиинэн суруйуу. Сурукка туттуллар атын бэлиэлэри, өйдөбүллэри (абзац, тылы көһөрүү бэлиэтэ, тыл икки арда (пробел)) сөпкө туттуу. Сахалыы алпаабыт бэ­рээдэгин билии. Араас тылдьытынан, ыйынньыгынан, каталогунан үлэлииргэ алпаабыты сөпкө туһаныы. Компьютерга сахалыы шрибинэн тиэкиһи тэтимнээхтик бэчээттээнсуруйуу.

Морфология. Тыл састааба диэн өйдөбүлү, тыл уларыйар уонна үөскүүр ньыматын билии. Саҥа чааһын туһунан уопсай өйдөбүлү билии. Саҥа чаастарын бөлөҕө: ааттар (аат тыл, даҕааһын аат, ахсаан аат, солбуйар аат), туохтуурдар (аат туохтуур, сыһыат туохтуур, тус туохтуур), сыһыат, көмө саҥа чаастара, саҥа аллайыы. Тылы састаабынан ырытыы (тыл олоҕо, сыһыарыыта). Тыллары сүрүн бэлиэлэринэн (грамматическай халыыптарынан) бөлөхтөөһүн, ырытыы. Саҥарар саҥаҕа тыл литературнай нуорматын тутуһуу.

Синтаксис. Этии уонна тыл ситимэ уратыларын, этии арааһын (сэһэн, ыйытыы, күүһүрдүү) билии. Тэнийбит уонна тэнийбэтэх этии, судургу уонна холбуу этии, сирэй саҥа, ойоҕос саҥа, диалог, туһулуу өйдөбүллэрин билии, этиигэ, тиэкискэ арааран булуу, бэйэ этиитин толкуйдааһын. Этиини таба интонациялаан ааҕыы, сурукка саҥа дэгэтин сурук бэлиэтинэн араарыы. Этии чилиэнинэн ырытыы.

Сурук-бичик култуурата

Таба суруйуу. Таба суруйуу сурук-бичик култуурата буоларын өйдөөһүн. Уһун аһаҕас дорҕооннору, дифтону, хоһуласпыт, сэргэстэспит, маарыннаһар бүтэй дорҕоон-нору, саха тылыгар киирии дорҕооннору таба суруйуу. Сахалыы араастык этиллэр тыллар таба суруллуулара тыл төрүт сокуоннарыттан тахсалларын, норуокка үөрүйэх, үгэс буолбут нуормаларыгар олоҕуралларын өйдөөһүн, харыстабыллаахтык сыһыаннаһыы. Киэҥник, элбэхтик туттуллар эбэтэр сахалыы этэргэ табыгастаах киирии тыллары сахатытан суруйуу. Тылбаастанар эбэтэр саха тылынан бэриллэр кыахтаах нуучча тылларын сахалыы солбугунан биэрии. Олохторо нууччалыы суруллар киирии тыллар сыһыарыыларын таба суруйуу.

Сурук бэлиэтэ. Сурук бэлиэтэ — тыл култууратын сорҕото буоларын, киһи этэр санаатын чуолкайдыырга, иэйэр иэйээни сурукка биэрэргэ, суругу-бичиги тупсарарга биллэр-көстөр туһалааҕын, тиэкис арҕам-тарҕам барбатын, ыһыллыбатын, биир сомоҕо, сибээстээх буоларын хааччыйарын өйдөөһүн. Тылын ордук тупсаҕай тутуллаах, этигэн, бэргэн буоларыгар сахалыы этии, сурук бэлиэтин арааһын (араарар, тоһоҕолоон бэлиэ-тиир) сатабыллаахтык туттуу.

Ситимнээх саҥаны сайыннарыы

Туох сыаллаах-соруктаах саҥарарын-суруйарын чуолкай өйдөөн (тиэмэ, сүрүн санаа), дьон өйүгэр-санаатыгар тиийимтиэтик санаатын сааһылаан, араас тиэкистэри холкутук саҥарыы-суруйуу (истэн суруйуу, өйтөн суруйуу, о.д.а.). Тиэкис сүрүн санаатыгар олоҕуран, тиэкиһи таба ааттааһын. Тиэкис тиибиттэн көрөн (сэһэргээһин, ойуулааһын, тойоннооһун), тиэкис тутулун тутуһар (киириитэ, сүрүн чааһа, түмүгэ), былаанын оҥорор (кылгас, тэнийбит), кэрчик тиэмэлэргэ бытарытыы. Тыл туттуллар уратытын, дэгэтин учуоттаан, сахалыы тутуллаах этиилэри (логичность речи), ойуулуур-дьүһүннүүр ньымалары, тыл баайын (богатство речи) сөпкө туттар (умест­ность речи).

ТЕМАТИЧЕСКОЕ ПЛАНИРОВАНИЕ

1 КЛАСС

ПОУРОЧНОЕ ПЛАНИРОВАНИЕ

1 КЛАСС

Үөрэх предметин материальнай-техническэй хааччыйыы

Библиотека пуондата:

1. Саха тылын 1 -4 кылааска үөрэтиини сүрүннүүр бырагыраама.

2. «Саха тыла» предмети 1 кылааска үөрэтэр учебник.

3. Тылдьыттар (быһаарыылаах, таба суруйуу, синоним, антоним, омоним, сомоӄо домох)

5. Грамматическай ыйынньыктар

6. Оӄоӄо аналлаах энциклопедиялар.

7. Уус-уран кинигэлэр.

Үөрэх цифровой ресурсалара:

1. «Саха тыла» предмет УМК-н мультимедийнэй, электроннай сыһыарыылара

2. Электроннай информационнай ыйынньык

3. Сахалыы таба суруйуу компьютернай бырагыраамата.

Көрдөрөр-иһитиннэрэр босуобуйалар:

1. «Саха тыла» предмет УМК-гар сыһыаннаах аудиодиискэлэр.

2. Саха тылын үөрэтии тиэмэлэригэр сыһыаннаах видеокиинэлэр.

3. Презентациялар.

4. Тус сорудахтаах карточкалар

Оонньуулар уонна оонньуурдар:

1. Тылы сайыннарар остуол оонньуулара.

2. Бодоруһууга үөрэтэр ситуационнай оруолунан оонньуу кэмпилиэгэ.

Туһаныллыбыт литература

1. Федеральнай государственнай үөрэх стандарта саха оскуолатыгар : (начаалынай уопсай үөрэхтээһин) – Н.Н.Ситникова, С.С.Семенова, Н.Н.Васильева; Саха Респ. Үөрэӄин м-бэтэ, Саха Респ. Нац. Оскуолаларын чинчийэр науч. Ин-т; - Дьокуускай : Бичик, 2011.

2. Саха тыла : үлэлиир бырагыраама : 1-4 кылаас / Л.В Захарова. – Дьокуускай : Бичик, 2017. – 48с. («Саха оскуолата» систиэмэтэ)

3. Захарова Л.В. Саха тыла. 1 кылаас. Дьокуускай, Бичик, 2019.

4. С.С.Игнатьева Саха тылыгар тестэр:1-4 кылаас- Дьокуускай: Бичик, 2009.

5. Капитонова И.Н., Васильева А.Е. уо.д.а. Дьыктаан уонна аахпыттан суруйуу хомуурунньуга- Дьокуускай: Бичик,2017.