Сиврин зовлң бичә үзгдтхә!

Сиврин зовлң бичә үзгдтхә!

Утян Бата, 4в классин сурһульч

Декабрь сарин 28... Эн өдр- цуг хальмгудт һашута өдр болҗана. Ода болхла мана өрк-бүл яһҗ туугдсин тускар хувалцхар седләв. Ик һундлта йовдл, мана өрк-бүлд Утян тохмас өдгә цаг күртл аав-ээҗнр, авһнр әмд уга. Утян тохмин тускар болн яһҗ мана өрк-бүл туугдсин тускар мини эцкин һаһа Ольдан Александра Бадмаевна ээҗәс соңссан нанд келҗ ɵгв.

Мини элнцг эцк - Утян Бадм. 1895-гч җилд Баһ Чонса һазрт угатя малчин өрк-бүлд төрсмн. Мана өрк-бүл Баһ-Чонса Хадрһс арвна улс гиҗ тоолгдна. 1926-гч җилд Адучин Үкрчин Буш гидг күүклә өрк-бүл тогтасмн. Байрта (Буш) мордсна хөөн саальчар болҗ көдллә.1928-гч җилд Эрнцн гидг көвүн һарсмн. Эрнцн өсәд, школд сурад, долан класс чиләһәд, хөөчәр көдлсмн. 1935-гч җилд Зурһан көвүн, 1937-гч җилд Нүдлч көвүн, 1939-гч җилд Басң көвүн, 1942-гч җилд Занда күүкн һарсмн.

Совхоз бүрдснә хөөн 1943-гч җилин күртл Бадм Утяевич ах малчар (гуртоправ) болад көдлсмн. 1943-гч җилд мөчн сарла көдлмшин дәәнә цергт заргдад, Тең һолын өөр окоп малтад цергләд орсмн. 1943-гч җилд бар сарин 28-д цуг хальмгудиг нүүлһснә хөөн элнцг аавиг фронтас һарһад, эн Широклагд туссмн.

Тер цагт 1943-гч җилин бар сарин 28-д хар өрлә үүд цокад, буута дала салдс мини элнцг ээҗиг күүкдтәһнь болн хулнцг ээҗтәһнь гертәс көөһәд һарһсмн. Машинд суулһад, Дивное станцд күргәд, товарняк вагонд суулһчкад, киитн Сиврт нүүлһсмн. Энүнә көвүн Эрнцн тер өрүн теегт хөөһән хәрүллә, бәәсн хувцта тедниг салдсмуд теегәс бас көөһәд һарһсмн. Дивное станцд эврәннь өрк-бүлән олсмн.

Гертәс йовхларн, өмн өдр алсн бичкн туһлын махиг мини элнцг ээҗ эврәннь девлин хормад ораһад, салдсмудас бултулад авч одсмн. Эн авч йовсн махн теднд хойр долан хонгт йовсн хаалһдан хот болв. Хулнцг ээҗд бүшмүдин хавтхд бичкн альчурт орачксн цаһан мөңгтә сиикс, билцгүд бәәсмн. Тер бәәсн үнтә юмиг Эрнцн поезд зогслһнд станцд бәәсн улсас хот-холд сольсмн.

Вагон хуучн, хамхрха, заагта билә. Вагонд йир дала күн билә. Дулан һазрт бәәсн әмтн зууран икәр даарсмн, көрсмн. Дала әмтн даарад, өлсәд үксмн. Хаалһдан мана хойр наста Занда күүкн бас даарад, царцад, Сиврт ирсн даруһан сәәһән хәәв.

Вагонд бәәсн әмтиг балһсн болһнд тараһад, буулһад хаяд йовсмн. Дәкәд тер балһснаснь арвад өркәр селәнүр тарасмн. Иигәд манахс Омск областин Полтавск районд Полтавка гидг селәнд туссмн. Һазр герт орулад, тавн өрк-бүллә хамдан бәәсмн. Мана өрк-бүлин тавн күн бичкн хорад бәәсмн. Түрүн цагт йир күнд билә. Манахс дала зовлңг үзсмн. Тер бәәсн селәнд бас нүүлһсн немш улс бәәсмн. Манахс немш кел меддго, немш улс хальмг келән меддго, яһҗ күүндхинь меддг уга болад, һарарн үзүләд күүнддг бәәҗ. Немш улс хальмгудиг цокад, түлкәд, зооган кесмн. Тиигәд мана авһ Басңгиг герин ора деерәс түлкәд уңһаһад, нурһинь һарһад, хойр җилдән эн көвүн йовҗ чадлго, орнд кевтәд, 1950-гч җилд тер гемәсн сәәһән хәәв.

Хулнцг ээҗ Җирһл колхозин һахас хәләһәд көдлдг билә, элнцг ээҗ Буш колхозин хө хәрүлдг бәәҗ. Тер цагт мөңгн өгдг уга бәәҗ, колхоз хот-холар җалв өгдг билә. Мана хойр ээҗ хаврин түрүн сард цасн хәәлсн хөөн колхозин тәрә тәрсн һазрас буудяһан цуглулад, гертән авч ирәд, хагсаһад, буда кеһәд үүрдүдән теҗәдг бәәсмн. Дәкәд әмтн һазрас хайчксн көрә боднцг цуглулад, хотдан тәвәд уудг билә. Арһ уга болад, үксн малын махиг чанад иддг бәәсмн. Хот баһар болад, күнд өлсч йовсн цагт манахс татад-мааҗад әмд йовсмн.

Мини элнцг аав Бадм Широклагд 1944-гч җилин үкр сарин күртл билә. Актировать кеһәд һарсна хөөн гер-бүлән хәәһәд Сиврт йовсмн. 1945-гч җилин туула сард эврәннь өрк-бүлән Бельдеж гидг селәнд олсмн. Ода цагт эн селән Ворошиловское гидг нертә. Элнцг аавин ирснә хөөн элнцг ээҗд гиигн болсмн. Бадм Утяевич көдлмш олад, колхозд заготовитель болҗ көдлсмн. Эрнцн эцкдән нөкд болад, олн зүсн көдлмшт көдлдг билә. Элнцг ээҗ авальдан нөкд болад, арбичк көдлсмн. 1945-гч җилд Антон көвүн, 1948-гч җилд Андрей көвүн, 1951-гч җилд Александра күүкн, 1954-гч җилд Урозаль күүкн һарсмн. Антон болн Андрей Сиврин школд одад, сурһуль сурсмн. 1955-гч җилд Эрнцн гер-бүл тогтасмн.

Болв цаг негәр бәәдго, хальмгудт байр учрна. Сәәхн җирһл хальмгт ирнә. 1957-гч җилд хальмгуд һазрурн хәрх зөвән авчкад, шорһлҗн мет цувҗ, теегүрн ирцхәнә. Хальмг улс мууһасн, зовлңгасн мөлтрҗ, хальмг келән, сойлан мартлго, геелго хадһлҗ, серглң теегүрн хәрҗ ирсмн. Байртаһар эврә һазрурн хәрҗ ирәд, таңһчан шинәс босхсмн.

Түрүләд Эрнцн теегүрн ирчкәд, һазр хәләһәд, манахсиг хәрү Аршан Булгт дуудҗ авсмн. Түрүн цагт мана өрк-бүл мөрнә хашад арвн негн өрк-бүллә хамдан бәәсмн. Цааранднь, саман цокад, гер тосхсмн. Манахс эврән төрсн һазртан ирсндән байрлад, тогтнад, амрад-җирһәд бәәсмн.

Хальмг улсиг киитн Сиврүр йовулад 78 җил давв. Эн өөн өөрдх дутм күүнә зүркн улм икәр дотран хорсад цокна. Тер туугдсна тускар мана көгшдүд санхд дурго, юңгад гихлә тер цагнь “харалта өдрмүд” гиҗ тоолна. Яһад гихлә кедүнь ээҗ-ааван, ах-дүүһән Сиврин һазрт геесн болх. Келхлә, санхла, ухалхла, зовлңнь йир дала. Хальмг улст уульхнь чигн үзгдсмн, уурлхнь чигн харһсмн, байрлх йовдл чигн учрсмн. Сиврин әмтнә цаһан седклин дөңгәр хальмгуд зовлңгиг даасмн.

Һашута, харалта цаг

Насн-наснд, үрнә үрнд бичә үзгтхә,

Зүүдн болҗ үлдтхә!

Дорас өсҗ йовсн баһчудт

Зовлң бичә үзгдтхә,

Мууһнь сүл болтха,

Сәәнә түрүн болтха! – гиҗ Александра Бадмаевна йөрәв.