Классный час «Шагаа байырлалы (ог-буле-биле ажыл)» (5–8 класс)
(ог-буле-биле ажыл)
Аа суттуг мал-маган, ан-мен база оът-сиген ие дег, аа чулуктуг, шупту оран чуртувустун толдери бис. Шаг-уе онар-донар уелерлиг болгай. Шаг-уе эгелиг база
аа чылыы - биле амыдыралды диргизер. Ынчанганда «Шаг - аазы» шагаа найырынын аагы болганы ол деп кырганарнын тоогуден дыннап, дамчыдып келген созу бар.
класстын оореникчилери база ада - иелери, ог - булелер биле кады байырлап эрттирер Шагаавыстын сценарийи.
Сорулгазы:
1. Торээн чурттунга, дылынга база чоннунга ынак, хумагалыг болурунга; ада-иезинге, огбелеринге хундулээчел, ог-булезинге камныг, эки-бакты ылгап билиринге Тыва чонувустун чаагай чанчылдарынга даянып алгаш кижизидери;
2. Чонувустун шаандан тура ойнап чораан оюннарынга даянып, уругларны сагынгыр, тывынгыр чорукка ооредири;
3. Тыва дылывыстын эртинези болур алгыш-йорээлдерни ажыглавышаан, уругларнын аас-чугаазын сайзырадыры; ог-буле кежигуннеринин аразында харылзаазын быжыктырары.
Дерилгези:
Тоолай биле Улу чуруктары, кадак, артыш, тос-карак, суттуг шай бажы, аъш-чем, Тоолай база Улу чылдарынын дугайында состер; Шагаа дугайында состер.
Башкарыкчы:
Ак-кок дээрлиг, байлак Тыва чуртка
Аяс дээрлиг, хаяалыг эртенде
Тоолай чылды аалынче удевишаан,
Медээ уннуг улу чылын уткуулунар!
Кырган-ача азы ада-иелернин улуу:
Келир чаа чыл
Кежик чолду хайырлазын!
Эртип турар эрги чылым
Эртинезин хайырлазын!
Аас-кежик бээрлезин,
Амыдырал чаагайжызын!
Аарыг, халап тайлып турзун,
Амыдырал тодуг болзун!
Дайын-чаанын чепсектери
Дазылындан хуюкталзын!
Ортемчейнин диптеринге
Оорушкулуг тайбын турзун!
Ажы-толдун келир ойу,
Аяс дээр дег, чырык болзун!
Ажы-толум, Бугу чонум
Амыр-ла, амыр! Чолукшуулу!
Кырган-ача келген чон биле, уруглар-биле чолукшуур; шупту бот-боттары-биле чолукшуур.
Кадакта шай болгаш белээн оол, кыс кырган-ачага могейип, соннээр.
Башкарыкчы:
Бойдустун-даа, назыннын-даа
Болчаан ойун кым-даа ойбас.
Эрги чылды чалаалынар
Эрткен оруун дыннаалынар!
Эрги чыл:
Экии! Амырган-на, чонум!
Эрткен чылын чаш оол келдим
Ам бо шакта чарлып тура,
Адак аартап, кырый бердим
Эрткен чылдын тоогузун
Эргий коруп корунер даан.
Класста оореникчилеривис кайы-хире ооредилгелиг, идепкейжи, тывыштыг, ажыгыр болганын тодарадып, клазывыстын школа, хоорай иштинге ажылын тунеп, тергиинерни шаннаар.
Пантомима
Динмиттиг, дааш-шимээннигаялга дынналып келир. Аза-бук, Аарыг, Арагачы, Ончу; Дуржокпай, Оор болгаш оскелер-даа, амыдыралга шаптыктыг чуулдер боттарынын бугу-ле багын улустарга халдадыр-дээш, чонаразынче чуткуп кирерин кызыдарлар, а уруглар база келген аалчылар ада-иелер оларны аразынче киирбейн, тарадыр ойладып, сывыртап чорудуптар.
Эрги чыл:
Ашак-кадай улустарнын
Ажы-толу топтуг болзун!
Ок-бижек, алгыш-кырыш,
Олчаан борта хооржуттурзун!
Аас-кежик, найырал, иш
Ашпас хун бооп монгежизин!
База катап душкужеге,
Быйырлыг че, ажы-толум!
(Чонга могеер. Ийи оол эрги чылды удеп чоруптар).
Башкарыкчы:
Шагаа чылы шакылады,
Чаа чылды чалаалынар!
Идик-хепти кактанынар,
Ижин-хоонну сергединер!
(Ажы-тол, аалчылар даштын харга хептерин кактай туткулаар, аяннаныр. Ол уеде Чаа чыл келир).
Чаа чыл:
Экии, чонум! Мендээ, чонум!
Эл-хол болуп душчуулунар.
Эрткен чылдын артырып каан
Эки чуулун сайзырадыыл!
Арын-нуурну хуюктап кээр
Артык чандан хосталыылы!
Кылык Кижи оожургазын!
Кырган кижи дыштыг орзун!
Нугул хоптар унмес болзун,
Унер унущ сагланназын!
Аныяктар кырганнарга
«Ада, ие» дижир болзун,
Улгатканнар чалыыларны
«Уруум, оглум» дижир болзун!
Бак-ла чуве ынай турзун,
Бай-ла чуве бээр турзун!
Курай! Курай!
Шагаанын аъш-чемин чонга улеп байырлаары (шайлалга эгэлээр)
Башкарыкчы:
Чаа чылдын чаражын аа,
Чаагай агаар тыныш аштаар.
Хоглел-хогнун магалыын кор-
Хорек, чурек сергеп келир.
Байырлалдар уезинде,
Баштак, хоглел устур эвес,
Огбелернин ырларындан
Откут кылдыр бадыраалы!
Моорейлиг оюннарже
Моону-биле кирээлинер!
Шайлап-муннеп хоорежинер,
Чаглыг эъттен чоогланар!
Чылывыс-ла чаагай болзун!
Чаа чыл-биле! Шагаа-биле!
Тус-тус удуртукчуларнын аайы-биле моорейлиг оюннарны, маргылдааларны эрттирер (тевек, шыдыраа, чинчи чажырары, тывызыктажыры, узун тыныш моорейи,…)
Башкарыкчы: хундускунун мендизи-биле эргим хундулуг аалчылар, башкылар база уруглар. Силер бугудеге Улу чылы Шагаа байырлалы таварыштыр канн дег кадыкшылды, аас-кежикти, ажыл-агыйынарга чедиишкиннерни кузеп тур бис.
Тыва чонум чанчылдары
Тывызыксыг аажок чараш
Шаандан тура чанчыл болган
Шага деп бир байырлал бар.
Шага дээрге тыва чоннун
Чаагай сузук чанчылы-дыр
Айнын чаазын, хуннун эртенин
Алгап йорээнбайыры-дыр.
Ава: хуун судум тос карактап
Кудай дээрже оргип тур мен
Эки чуве эглип келзин
Эрбенниг чуул ынай турзун!
Орна тандым оршээ,
Одум козум оршээ,
Арга чонум менди чаагай,
Аш-чут корбейн.
Амыр менди бодаразын, оршээ.
(Артыш-биле холаан судун дорт чукче чажар).
Уругларга шага хуну
Уттундурбас байырлал-дыр
Улуг улус ону деткип,
Улам солун болдурунар.
Башкарыкчы: ам болза ийи аалга уступ алыр бис (2 команда).
Унген чаа чыл улу чылы
Ууле херээ будунгур болзун
Уутунмас буян кежикти
Улус чонга шаннаар болзун!
Садыгларга баран-сараан
Сагышта дег элбек болзун
Ажы толдер кадык болзун
Аас-кежик бээр-ле турзун.
Бирги морей: «Йорээл состер».
Шагнын солгу эргилдези
Чыккылама кышты солуур
Чырык чаагай кыштын бажы
Шага хуну унуп келди.
Тывызыктап, тоолдажып,
Дызырадыр танцы теп,
Чанчыл болган шагаавысты
Салгакчылар улап чор бис.
Башкарыкчы: Тывызыым дытты
Тоолум дошта. (Диин, балык).
Ийиги морей: «Тывынгырлар кайда силер?»
Ак теве он ийи бодаган торээн (чыл, 12 ай)
Дорт алышкы, дорт чузун (чылдын 4 уези).
Чыжыр алдын ковайды, чымыш бажын дуйметти (дан адары, хун унери).
Хопчу кадын ходуш диди, кожаларда чалчырт диди (ала-сааскан).
Ак-кара чузуннуг, алдан дорт хонаштыг (шыдыраа).
Алыр бээрде аргалыг, алды янзы шолалыг (шыдыраа).
Дорбелчин боттуг, дорт чузун малдыг (кажык).
Чем чивес чарашпай, черге чорбас чарашпай, чугак хептиг чарашпай, чугаазы чок
чарашпай (ойнаар-кыс).
Дырап, шиглеп салыр кужум, дыннап, сурап чедер аалым (тывызык).
Алдын холдун отрузунда адыр сандан 12 будуктуг, будук санындан 30 кушкаш, кушкаш бурузунун аксында 24 тараа (12 ай, 30 хонук, 24 шак).
Дожек алдында догден сарыг (тош чаа).
Дурген чугаа, узун тыныш чугаалаанда
Дужуп бербес болгай силер
Дургеденер келинерем
Дурген чугаа, узун тыныш кымда барыл?
Ушку морей: «Дурген чугаа, узун тыныш».
Дурген-дурген дурген чугаа
Чугаалаза шуут солун
Солунназа соон бодаар
Бодаарлаза боду эрес
Эрестезе эвилен-даа
Эрнин эри чораан дижир.
1 бала, 1 курут, 1 чарын…..
Дортку морей: «Улегер домактар».
Улегер домакта нугул чок
Уер сугда балык чок.
Дээр-ле болгай ада-иелер. Ам болза улегер домактардан салыптар бис бе?
Чечен менде чечек черде
Ада тоогузу алдын, ие тоогузу монгун.
Октаргайнын иези-хун, кижинин иези-чер.
Адын камнап чор, адан сактып чор.
Бешки моорей: «Суттуг шай ижери».
Алдыгы морей: «Тевек тевери».
Шага хуну моорейлиг
Адыш чарыш маргылдаалыг
Чадан адаал, багдан кагал
Адааннажып тевек тевээл.
Тевектезе тергиин-не мен
Дескешпес, бырашпас сен
Ийи будум меннип турда
Илдук турбас чуве-дир ол.
Чедиги морей: «Кожамыктар».
«Кым мурнай тыварыл?»
Чыл санаашкынында кирип турар 12 дириг амытаннарны чурум езугаар адаар: куске, инек, пар, тоолай, улу, чылан, аът, хой мечи дагаа, ыт, хаван.
Улу чылче каш дугаар амытан кылдыр кирип турарыл? (5 дугаар).
Кажык оюннун хевирлерин адаар:
Дорт берге (4 чузун мал дужурер)
Чыттырып адары
Аът чарыштырары
Кажык адары
Бодалажыры
Дужуруп кагары.
Кижиде 3 бай бар: ажы-толу, эртем-билии, мал-маганы.
Ыдыктыг 7 деп санга: «7 катап арыгланыры».
Эр кижинин 3 оюну: аът чарыжы, хуреш, ча адары.
Эр кижинин 3 каазы: боргу, куру, идии.
Тыва идиктин бажы чуге андарыгыл?
Тос чузун малды адаар: инек, хой, ошку, сарлык, аът, иви, теве, ыт, элчиген, хаван.
Ижин кырындан чем? (чореме).
-
Сан салыры
Чажыын чажары
Йорээл кылыры
Чалама баглаары
Артыш-шаанак биле айдызаныры
Ак харга андаштаныры
Чолукшууру.
Тос ужурлар деп чул?
9 аржаан: артыш, шаанак, агы, канны, шиви, чойган, кодан-хавы, пош, суг.
9 дээр.
9 эртине.
9 сыртык: уруг сыртыы, чоок сыртык, орун сыртыы, алгы сыртык, идик сыртык, чен сыртык, эзер сыртык, ожун сыртык, даш сыртык.
9 сузук:
-
Эртенги шайны унген хунче чажары
Унген айже 1 катап чажыг чажары
Эр кижинин хем бажынга чажыг чажары
Дээрже чажыг чажары
Ырак-узак орук чоруур дээнде чажыг чажары
Оран делегейже сут чалбарыы
Кат-чимис унер, ан-мен турар тайгаже чажары
Айнын чаазында чажыг чажары
Ада-огбе чуртунга чедип келгенде чажыг чажары.
Ажыл «хемчиктин сылдызы» солунга 2004 чылда Шагаа бертинде парлалгага унген.
