Статья «Йочан вияҥмаштыже калык модышын верже»
Йочан вияҥмаштыже калык модышын верже
Янгелова М.С., МОУ «Красногорская СОШ №2»,
п. Красногорский
Сымыктыж шкенжын кӧргыштыжӧ калыкын курымаш илыш-йӱлажым, илыш опытшым, калыкын шке нерген умылымашыжым арала. Айдемын личность лийме корныштыжо калык историйым тунеммаш, тудын вияҥ толмо корныжым палымаш – ик эн кугу верым налын шога. Тиде кызытсе туныктымашын тӱҥ задачыже.
Ме шке пашаштына тыгай йодышым ончал лектына: калык илышыште модышын рольжо; модыш гоч марий калык йӱлам пагалымаште, икте-весе дене келшен илымашым пеҥгыдемдымаште, чолгалыкым вияҥдымаште верже.
Йоча пагыт айдеме ушеш шарнен кодшо ик эн йӧратыме, мондалтдыме жап. Изи годым ме модына, куржталыштына, нимогай ойгым огына пале. Кушкына, ушым погена, илыш умылымашнам рашемдена да пеҥгыдемдена. Айдемын вияҥмаштыже модыш ик эн кугу верым налын шога, ик эн кугу эҥертыш улеш. Тыгак тазалыкым пеҥгыдемдымаштат модышын кугу тӱткытшӧ нерген мондыман огыл.
Ончалына Владимир Мухинын модышлан пӧлеклалтше почеламутшым. Шке корнылаштыже автор йочан илышыштыже модышын вержым, рольжым раш ончыктен:
Йоча модеш,
Йоча кушкеш.
Врема эрта -
Шинчам почеш.
Йоча модеш,
Йоча кушкеш,
Тӱням палымек,
Йырваш ужеш.
Йоча модеш,
Йоча кушкеш,
Чевер тӱням
Пален налеш.
Йоча модеш,
Йоча кушкеш,
Кугу лиймек,
Ушан лиеш.
Кӱшнӧ каласымыла гыч коеш, модыш йочам, айдемым чулым, виян, патыр, лӱддымӧ лияш туныкта. Тидым мемнан кугезына-влак паленыт да икшывышт-влакым модыш полшымо дене илышлан ямдыленыт. Тыгодым шкештат пайрем годым, яра жапыштым модыш деч посна эртарен огытыл. Тидын нерген руш путешественник-влакын возен кодымо пашаштыштат ужын кертына. Мутлан, кугыжан армийын полковникше Александр Риттих тыге серен коден: «Марий рвезе-влак лӱддымӧ да чулым сарзе улыт, марий еҥ маска ваштарешат чон чытырыде лектеш».
Ожнысо калык умылен да ӱшанен: тӱрлӧ семын модын, шке могырышко пӱртӱсын палыдыме вийжым савыраш лиеш. Теве мутлан, Ӱярня, Кугече пайрем-влак годым тӱрлӧ ӱчашымаш-модыш-влакым эртареныт, кажныжын шкендын палыже уло: вараште мучаш марте волен кертат – ӱмырет кужу лиеш; лӱҥгалтышыште кашта деч кӱшкӧ нӧлталтат – шурно озымет рӱж лектеш; чыве муно дене модат гын, шурнетын пырчыже шолдыра лиеш. Нине модыш-влак калыкым писе, чолга да виян лияш туныктат.
Мемнан марий калыкна тӱрлӧ модышлан поян. Южо модыш дене ялысе йоча-влак коклан-коклан кызытат модыт. Тиде «Маска чия», «Оҥам тошкал модмаш», «Сокыртага», «Вараш ден комбиге», «Агытан чӱҥгедылмаш», «Кайык – выр», «Шергашым шылтена».
Ме модыш гоч марий калыкын историйжым, илыш-йӱлажым пален налына. Калык модыш айдемын уш-акылжым, тудын койыш-шоктышыжым вияҥдымаште кугу верым налын шога. Модышын чапле да виян туныктышо улмыжым ме чылан палена. Кызыт йочасад гыч тӱҥалын, школ марте модышлан кугу верым, тӱткышыжым ойырат. Туныктышо-влак йоча чонышко, шӱмышкӧ калык йӱла деке йӧратымашым да пагалымащым модыш гоч шыҥдарат.
Палемдыман, шочмо марий калыкнан модышыжо моткоч шуко шӧрынан. Тудо айдемын тазалыкшым таптымаште, койыш-шоктышыжым саемдымаште, кӧргӧ чонжым аруэмдымаште да яндарештымаште ӱшанле эҥертыш. Калык модышын кеч-могай жапыштат илышлан келшен толшо да кӱлешан улмыж, тудын илышыште верже нерген кумдан палыме этнопедагог палемден. Тудо этнопедагогикын шӧртньӧ формулжым рашемден: «Шарнымаш деч посна уке калык йӱла, калык йӱла деч посна уке сымыктыж, сымыктыж деч посна уке туныктымаш, туныктымаш деч посна уке кӧргӧ чон шижмаш, кӧргӧ чон шижмаш деч посна уке айдеме, айдеме деч посна уке калык» [1, с. 25].
Библиографический список
1. Волков Г.Н. Этнопедагогика / Г.Н. Волков. – М.: Издательский центр «Академия», 1999 – 168 с.
2. Китиков А.Е. Модыш – уш погыш. / А.Е. Китиков. - Йошкар-Ола, 1993.
