Архаизмы в романе-трилогии Х. Курбана «Гнездо солнца»

МКОУ «Куркентская СОШ №1 им. М.М.Рагимова»

Сулейман – Стальский район с.Куркент РД

 

ДОКЛАД

Гьаким Къурбанан «Ракъинин муг» романдин

алай девир патал чlалан менфятлувал

« Жуван акьул ва бажарагъ ватандин , халкьдин рекье къалура».

« Дуьньяда виридалайни еке девлетар акьул ва илим я:

вун акьуллу ва илимдар инсан хьухь». Гь.Къурбан

 

Муаллим : Абдуразакова М.Э.

Курхуьр 2018

 

« Жуван халкьдин чlал, тарих, адетар, литература, искусство, музыка чира, абурал дамах ая».

Гь.Къурбан

«Лезги халкьдихъ инсандиз ватанпересвилин, инсанпересвилин, къагьриманвилин, зегьметдин, марифатдин, гуьзелвилин тербия гудай камаллу гафар-насигьатар, мисалар ва агъзур йисарин тежриба –халкьдин педагогика ава. Ихьтин меслятар Дагъустандин, Россиядин ва дуьньядин алимрин, муаллимрин, зарийрин ктабрани гзаф дуьшуьш жезва», -лагьанва чи шаир Гь.Къурбана вичин «Яшайишда агалкьунар гьик1 къазанмишда?» ктабда.

Гьа ихьтин бажарагълу зарийрин жергедик машгьур гьикаятчи , алим ва методист Гь .Къурбан акатзава. Эдебиятдал, халкьдин сивин яратмишунрал рикl алаз чlехи хьайи шаирдин эсерар халкьдин уьмуьрдиз еке куьмек авайбур я.

« Ракъинини муг» роман-трилогияда ХIХ асирдин 80-йисарилай ХХ асирдин 60-йисаралди лезги халкьдин уьмуьрдин важиблу, жуьреба-жуьре вакъиайралди тафаватлу вахт кьунва. Трилогияда лезгийрин ацукьун –къарагъун, бубайрин адетар ,виликан меденият, лезгийринни урусрин алакъаяр къалурнава. Шаирди вичин вилик эцигнавай месэлаяр адетдин лезги хуьр тир Муг-Рагъа яшамиш жезвай уьзденрикай тир арифдар Сфи-эфендидин къаматдалди ачухарзава. Сфи-эфенди хьтин къаматрииз ихьтин насигьат хас я.

«Дуьньяда виридалайни еке девлетар акьул ва илим я: вун акьуллу ва илимдар инсан хьухь». Гь.Къурбан

И эсерда шаирди алай девир патал чlалан менфятлувал фикирдиз гъизва. Ина чал жуван тарих фикирдиз хкизвай архаизмаяр, кьетlен фикир авай фразеологизмаяр гьалтзава.

«Зи медресадай акъатай жегьилар савадлу, гьар са илимдикай, сенятдикай хабар авайбур жен».

Сфи-зфенди

 

Гатфарин варцарин тlварар: яр, аркьвар-даркьвар, элхен-гелхен,туругун, ц1иг,ригъ,чlим.

Арабрин варцар: мегьарам, сефер, шагьбан, рамазан.

Лежберрин вахтар: кьуьгъвер къарагъардай ва тумар цадай, эчlелар эчlедай ва гвенар гуьдай, йигарар гатадай ва рачар регъведай.

Заланвилин уьлчмеяр: мискьал, гъаб, чанг, ман, батман, киле, такъа, рипе, чувал, муьшкуьр, кура, эмбиз.

Яргъивилин уьлчмеяр: тlуб, гъуд, чlиб, черек, юкl, кам, табагъ, къулач, гъав, къаблама, аршин…

Мисал яз, чал гьалтнавай камаллу гафар, бубайрин мисалар-фразеологизмаяр:

ашукь хьунни кlелун садрани геж жедай кар туш;

чlал-кьвед лагьай мез я; чlал девлет я, хва;

кlел авурди кlел тавурбурун арада цуьк я;

кlел тавурди цун тавур ник я;

къе жедай кар пакадал вегьин садрани дуьз туш;

пака лагьай миргихъ тум галаз амукьда;

инсанвал квадармир, дуствал еке девлет я;

вири таб я, балаяр, чирвал гьахъ я.

 

«Чи халкьариз авамвиляй зкъечlун герек я. Чи халкьариз кlел-кхьин, ктаб-дафтар, савадлувал, илим герек я. Абур хьайила, фуни , партални, азадвални жеда!»

«Къагьриман рухвайриз гьамиша чпин хуьр -к1вал, халкь авадан ийидай фикир, ният, мурад хьун лазим я… Чунни , шаксуз, гьахьтин инсанрикай я… Чнани дуьз гафуналди, дуьз меслятдалди , дуьз гьерекатралди жуван халкь бахтлу ийидай мярекатра, гьерекатра иштирак авуна к1анда, халкьдихъ рик1 кузвай инсан халкьдин къайгъуда хьана к1анда. И рекье ваз Аллагьди нуьсрет гурай. Амин!» Сфи-эфенди

 

«Ракъинин муг» романда гьалтзавай ихьтин камаллу гафарин манайрин куьмедалди, алай девирдин гележег тамамдаказ тербияламишиз, дуствилин алакъаяр мягькемариз, тарих рикlелай ракъур тийиз, дидед чlал хуьз ва менфятлувал артухариз жеда. Алай девирда чlалан менфятлувал муаллимри дидед чlалан тарсара ва маса мярекатра артухарун важиблу я.

 

«Азадвал, гьахъвал, дуьзвал, намуслувал кlан хьухь.

Ихьтин лишанар жувакни кутур».

Гь . Къурбан