Байрым айны 21-си – АНА ТИЛНИ ХАЛКЬЛА АРАЛЫ КЮНЮДЮ.
Дерсни мураты: Ана тилибизге, туугьан жерибизге сюймекликни есдюрюу.
Адет терени есдюрюу.
Назмуланы ариу шатык окьургьа юйретиу.
Дерсге керекли затла:
Газаланы Алимни жыр макьамына сабийле залгьа киредиле.
Битеу дуниягьа инсанла,
Бу дуниягьа кез ачханла.
Сизге атсынла акь тангла,
кюн ахшы болсун адамла!
Бардырыучу:
Сыйлы кьонакьла, багьалы устазла эм сабийле, кьош келегиз!
Бюгюн жер башында эм иги байрамладан бири халкьла аралы кюн- ана тилни кюнюдю. Жыйылгьаныбызны себеби да анданды. Ана тилни кюнюн байрамларыкьбыз. Бюгюн а биз сизге сабийле бла аланы кергюзтюрге хазырбыз!
Ана тил – адамны ата-анасы, ата-бабалары, миллети селешген тилди. Адам талай тилни билирге болады , билалгьан да этеди. Билирге да керекди. Алай а эм багьалы, адамны кесини энчи тили- ана тилди. Анга «ана тил»деп да бош айтылмайды. Адам сагьыш, оюм ана тилинде этеди. Ана тилни макьамы адамгьа жылыу, кюч-кьарыу, саулукь береди.
Миллет да тилни юсю бла сакьланады. Тилибизни ариулугьун, байлыгьын, сейирлигин кергюзтген бизни таурухларыбыз, нарт сезлерибиз, жомакьларыбыз, жырларыбыз, тепсеулерибиз эмда оюнларыбыз кепдюле. Аны юсюнден, башха миллетни таурухларын, жомакъларын да бизни тилге кёчюредиле!
Сабийле сиз жомакьланы сюемисиз? Кеп жомакь а билемисиз? Гюттючюк деген жомакъны уа билемисиз? Ол орус халкъ «Колобок» деген таурухуду. Келигиз сора, аны эниклей, кесибизни тилибизде кьарайыкь .
Автордан:
Таурухуму башлайым,
Сёз къабчыкъны бошлайым,
Тынглагъаннга – сау къалач,
Тынгламагъан къалыр ач.
***
Эртте-эртте бир элде,
Таулада тюл, тюз жерде,
Жашагъандыла къартла –
Бир аппа бла бир амма.
Унчукълары бошалыб,
Гыржын къалмай ашалыб,
Къартла мудах болдула,
Амалсызгъа къалгъанла.
Аппа:
Ун деб, кимге барайыкъ?
Гыржын къайдан алайыкъ?
Амма:
Бир гютдюлюк табылыр,
Жюрегинг бир басылыр:
Ун къапчыкъны къагъайым,
Андан тылы булгъайым.
Автордан :
Эки уууч унчукъдан,
Эки уртлам суучукъдан,
Амма басыб тылычыкъ,
Этди бурху гютдючюк.
Кюлге кёмюб, бишириб,
Кюлюн къагъыб, тюшюрюб,
Терезеге салгъанды…
Сора уа! Не болгъанды?!
Амма:
Аппа! Къара, бери чаб!
Терезени ары жаб!
Аппаа:
Жан киргенди гютдюге!
Насыб келгенд юйбюзге!
Къоркъма, гютдю! Кел бери!
Сен бизден къачма кери!
Гютдю:
Мен кьоркъмайма кишиден!
Амма:
О-о-о, балачыкъ, бери къайт!
Гютдю (джырлай барады):
Мен гютдюме, гютдюме,
Хар кимден да ётлюме,
Кишиге джалынмайма…
Амма: Сабийле не этейик, кьайда излейик , нек кетди бизден гюттю!
Бардырыучу : Амма сиз жарсымагьыз! Биз сизге сабийле бла болушаллыкьбыз, излейик ,сиз а узакь кетмегиз .
Сабийле келигиз гюттючюкню излейик!
Жараучукь:
Бир –эки, деп, юч деп терт деп
Биз атлап барабыз!
Онг ,-деп, сол деп,жер деп, кек деп,
Гюттючюкню чакьырабыз.
Бардырыучу : ООо, сабийле кьарачыгьыз неди бу!
Сабийле: Кьоян! Кюн азхшы болсун , кьоян!
Къоян: Ахшылыкъ кёрюгюз!
Сабий: Гюттючюкню кергенмисе сен!
Къоян: Мени санаргьа юйретсегиз, ол заманда айтырыкьма!
Оюн обручла бла(санау)
Бардырыучу : Сабийле, келигиз сора ойнайыкь, кьоянны да юйретейик! Эки командагьа юлешинейик, жашла бир жанында , кьызла уа бирси жанында. Кёгетлени кьызла жыйсынла, жемишлени уа жашла жыйсынла. Аперим сабийле! Бек терк жыйдыгъыз! Келигиз, энди уа санайыкь!
Къоян: Сау болугъуз, сабийле! Сиз манга болушдугъуз, мен да болушайым сизге! Гюттю менде болгьан эди, быхы да ашагьан эди. Артда уа берюге кетген эди.
Бардырыучу: Сау бол, къоян! Биз барайыкъ, бёрюню излейик!
(Берю чыкьды аллыбызгьа)
Бардырыучу : Кюн ахшы болсун берю! Гюттючюкню излейбиз, сен кёргенмисе аны!
Берю: Мени элберлеримми билалсагьыз , айтама кьайда болгьанын!
Элберле агъач эм юйжаныуарлны юсюнден!
1.Айланады эшикде,
Сюйген ашы – тешикде.
Адам бла жашайды,
Кезюн кьысыпашайды? (киштик)
2.Иесин кемсиз сюйген,
Кьонакьгьа чексиз кирген (Ит)
3.Тала , тюзде жашагьан,
Арпа, будай ашагьан,
Юйюне да ашыкьгьан.(Ат)
4. Киши бла жокьду ишим,
Алма, кертме жыя, кесим.
Айланама тюз агьачда,
Солуу алмай, сары кьачда.
Ийнелерим –жютючюкле,
Кезчюклерим –инжичикле. (Кирпи )
5.Терек кьууушда жашайма,
Чинар, чертлеуюк ашайма.
Кьуйрукьчугьум-кьалынчыкь,
Кесим чычхан сыртлычыкь.(Эрлен)
Оюн: Чюйре магъанасын айт (На экране)
Уллу-гитче;
Мутхуз-жарыкь;
Кьоркьакь-батыр;
Кьызгьанч-чомарт;
Жылы-сууукь;
Узун-кьысха;
Семиз-арыкь;
Базыкь-назик;
Иги-аман.
Бардырыучу : Кердюнгмю берю, биз саннга болушдукь, айт энди, кергенмисе гюттючюкню?
Берю: Сау болугъуз! Бек разы этдигиз сиз мени! Мен да сизни разы этеим! Келген эди гюттю маннга , бир кесекчик олтуруп кетген эди айыугьа!
Бардырыучу : Келигиз, сора айыуну излейик.
Жараучукь:
(Айу чыкъды алларына)
Бардырыучу : Айыу, кюн ахшы болсун!
Айыу: Ахшылыкъ кёрюгюз!
Сабий: Гюттючюкню кёргенмисе айыу!
Айыу: Кёргенме! Маннга болушсагьыз, мен айтама кьайда болгьанын!
Бардырыучу: не бла болушайыкъ?
Айыу: Мени айыучукьларым буз аппаны ишлей тургьанлай , бир уллу жел келип, буз аппаланы бузуп кьойду.Энди уа ала ажашхандыла да , кеслери жыйылмайдыла.
Бардырыучу: Жарсыма айыу, биз саннга болушаллыкьбыз!
Оюн буз аппаны ишлейди , эки командагьа белюнюп.
Айыу: Сау болугьуз сабийле! Аперим! Разы этдигиз сиз мени! Келген эди гюттю бизге, бир азчыкь туруп кетген эди тюлкюге.
Устаз: келигиз сабийле сора, тюлкюню излейик!
Жараучукь:
(Тюлкю чыкъды алларына)
Устаз: Кюн ахшы болсун, тюлкю!
Тюлкю: Ахшылыкъ кёрюгюз!
Сабий: Сен кёргенмисе гюттючюкню?
Тюлкю: кёргенме! Мени бир оюнум барды да, аны ойнасагьыз, айтама, кьайда болгьанын. «Мен башлайма , сиз а бошайсыз –деген оюн.
НАРТ СЕЗЛЕ.
Ата журтча жер болмаз,
Туугьан элча эл болмаз.
Киши хакьын татма,
Ата журтунгу сатма.
Насыплы элин сюер,
Насыпсыз кесин сюер.
Тюлкю: Ойнагьан эталдыгьыз, энди назмулада бир айтсагьыз а!
(Сабийле Созайланы Ахматны «Ана тилимде селешсем» деген назмусун окьуйдула.)
_______________________
Ана тилимде селешсем,
Мен сыфатлы болама.
Жаяу бара тургьанлай,
Хайт деп, атлы болама.
_______________________
Мен, тау тилимде селешсем,
Кьушча учхан этеме.
Тилим манга кюч берип,
Ауушладан етеме.
_________________________
Мен ез тилимде селешсем,
Кьууат келеди манга.
Кече ортада тургьанлай,
Чыгьып барама тангнга.
______________________
Мен екесибизча селешсем,
Хар сезюм-манга саугьа.
Таулу ауаз эшитселе,
Кьууаннган этелле таула.
_______________________
Кьууаннган этеме мен да-
Ма, кюн тиеди кюнюме.
Асыулу таулу тилим
Кирип келеди юйюме.
_______________________
Ана тилимде селешсем,
Сезюме кьыймат келе,
Мен кесими аллымда
Минги тауну кереме.
Тюлкю: аперим сабийле, кьууандырдыгьыз мени , ол ариу назмуланы айтып, кьайтарайым сизге гюттючюкню.
Устаз бла сабийле: сау бол, тюлкю, ашап кьоймай гюттючюкню саулай кьайтаргьнынга.
Устз: келигиз сабийле, аппаны бла амманы кьууандырайыкь!
Бир –эки, деп, юч деп терт деп
Биз атлап барабыз!
Гюттюню излеп, табып,
Юйге элтип барабыз!
Аппа бла амма: Сау болугьуз сабийле, кьаллай иги жумуш этдигиз, бизни кьууандырдыгьыз, келигиз мен сизни таулу азыкьла бла сыйлайым.
Устаз: Багьалы амма , бизни ма бу гитче сабийчиклерибиз да биледиле, аш-азыкь кьалай этилгенин. Сиз да керсегиз сюе эдим аланы. Келигиз бир тынгылайыкь, экраннга да кьарайыкь.
Презентация на экране.
Алия:
Мен анама лёкъумла биширирге бек сююп болушама! Лёкъум къабып, ызындан а таулу айран ичсенг, бек татыулу болады!
Камилла:
Мен анама хычинле биширирге болушама! Хычинле кёп тюрлю боладыла! Бишлакъ хычинле, эт хычинле, чюгюндюр хычинле, дугъума хычинле боладыла! Мен аланы барысынды бек сюеме!
Лямия:
Мен анама таулу халуа биширирге болушама! Биз аны ун бла жаудан этебиз! Ол бек татыулу ашды!
Бардырыучу : Сау болугъуз сабийле! Жомакьгьа да кьарадыкь, ойнагьан да этдик , назмула да айтдыкь. Алайды да бюгюнгю жыйылыуубузну уа адетде болгъаныча, таулу жыр бла бошайыкь.
Жыр
Дерсни ахыры:
Амма : сабийле, бюгюн сиз, кьайры бардыбыз?
Кимге тюбедигиз жолда? Кьайсы заданияны жаратдыгьыз?