Доклад на тему «Дидед ч1алай акъатзавай куьгьне гафар»

Доклад на тему: "Дидед ч1алай акъатзавай куьгьне гафар"
DOC / 71.5 Кб

    Дидед ч1алай акъатзавай   

          куьгьне гафар

Гьар са халкьдихъ вичин ч1ал, адетар, пешеяр  ава –  бубайрилай бубайрал, несилрилай несилрал агакьнавай аманат. Чи дидедин ч1ал, ч1алан лексика, бубайрилай амай адетар хуьн патал, рик1елай алуд тавун патал  гзаф ихтилатар физва. И кардин гьакъиндай тухузвай  к1валах лап екеди я. Ст1ал Сулейманан районда и месэладиз кьет1ен фикир гузва ва и важиблу кар патал Ст1ал Сулейманан т1варунихъ галай райондин кьил Нариман Абдулмуталибова хейлин к1валах тухузва. Адан регьбервилик кваз районда, хуьрера, кьилди къачурт1а, школайра ва аялрин бахчайра тухузвай   мярекатар дамах ийиз жедайбур я. Вахт – вахтунда тухузвай лезги ч1алан муаллимрин семинаррал къарагъарзавай ва гьялзавай месэлаяр ч1ал хуьн патал, ам акьалтзавай несилдал агакьарун патал я. Гьам мектебда, гьам районда тухузвай гьар са мярекат жуван хайи халкьдин тарих, адетар, пешеяр рик1елай алуд тавун мураддалди кьиле физва. Лезги халкьди гзаф адетар ва пешеяр гилани давамарзава: Хуьруьн майишат вилик тухунин, Гьар жуьре рекьерай уст1арвилин, багълар ва салар кутунин ва мсб. Бязи пешеяр къвез – къвез арадай акъатзава ва, адахъ алакъалу яз, гзаф гафар чи арадай акъатзава.Ихьтин пешейрикай сад гамар хрунин пеше я. и пешедал лезги халкь дегьзаманрилай машгъул тир. И карни чи халкьари хипер хуьнин пешедихъ галаз алакъалу я. Хипер хуьнин к1валах Дагъустандин шарт1арихъ галаз алакъалу я. Т1ебиатди чаз багъишай кьакьан дагълар, гегьенш еришар мал къара, хеб – кьар хуьн патал къулай шарт1ар тир. Дагълух районра яшамиш жезвай халкьарин арада и кар генани гегьеншдиз кьиле физвай.

         Гам арадал гъун са акьван регьят кар туш.И кар кьилиз акъудун патал хейлин инсанри жуьреба – жуьре крар тамамардай. Хипер итимри хуьдай: гатуз абур дагълариз куьч жедай, хъуьт1уьз - аранриз

Хиперилай йиса кьве сеферда йис(сар) язавай. Адет яз, и к1валахни итимри ийидай. Абуру фадамаз югъ тайинардай, хипер тазвай бинедал чка тайинардай ва хтресар хци ийидай. И карни еке сувар хьиз кьиле тухудай.

 Сарихъ алакъалу амай к1валахар дишегьлийри тамамардай. Къачун чна гъалар гьазурдай къайда. Сифте нубатда сарик квай кьакьар ва цацар хкудда. Гатфарин сарик кьакьар т1имил жедай, зулун сарик – гзаф. Гамар хрун патал гатфарин сар хъсан яз гьисабдай. Вучиз лагьайт1а гатфарин йис зулундалай яргъи ва къалин жеда ва адакай регьятдиз гъал къведа. Са – кьве юкъуз сар це твада.  Гамар патал гьазурзавай сар са -  кьве юкъуз марфадин це турт1а, генани хъсан я. Вучиз лагьайт1а марфадин ци сар хъуьтуьларда. Кьве йикъалай ам чуьхуьз башламишда: са дишегьлиди яд иличда, муькуьда кьуьлуькай ийида. Герен – герен сар гъуьргъуь ийида ва залан к1арасдалди гатада. К1арас итимри инидин, я тахьайт1а, жумун таракай гьазурдай ва к1ведин к1алубдиз гъидай.  

  Сар чуьхуьда ва ам эк1яда. Яд хкатайла, са т1имил лам кумаз сариз т1ал яда. Сарик квай куьлуь хвархвасар к1вахьда ва сар пурпу жеда. Мад ам эк1яда (симиниз вегьейт1а, мадни хъсан я. Кьурай сариз мад т1ал яда, адак кумукьай кьакьар ва цацар хкудда. Михьи сар ивяда ва адакай гъалар ийида. Виликдай сар ивядай ва гъалар ийидай машинар ва станокар авачир.

И кар дишегьлийри, иллаки яшлубуру тамамардай.Гам патал гзаф гъалар лазим къвезвайвиляй, виликдай сар ивядай мелер тешкилдай. Аниз къуншийриз, мукьва – кьилийриз эвердай. Мелер тешкилунихъ маса метлебарни авай. Дишегьлийри мелера чпин маса дерди – балаярни ийидай: чпи ийизвай крарикай суьгьбетдай, чпиз авай – авачирдакай суьгьбетдай, дерт –гъам ачухардай. К1валин иесиди атайбуруз пуд сеферда т1уьн гудай, ял ядай вахтни гудай. Мелера аялрини иштиракдай. Абуру сариз кек ядай, ам пурпу ийидай. И сар дишегьлийри сар ивядай рекъинал ивядай ва адакай пилтеяр( сарин хъуьтуьл к1усар)гьазурдай. Меле сарикай гъалар ийидай уст1арарни жедай. Виридавай гъалар ийиз жедачир. Гьа ик1 гъилин чхрадал гъалар ийидай. Чхрадал сифте мансурар арадал къведа ва кьве мансур санал са киткиндиз къечеда. Къеченвай, кьве тах хьанвай  киткинриз гвер гуда. Гъалар ийидай къайдани гьар жуьре тир. Эгер гамунин каруш патал гьазурзавай гъалар ят1а, абур са к1ус яц1у ийидай ва абуруз гзаф гвер гудай. Эгер гъалар ян патал гьазурзават1а, абуруз гзаф гвер гудачир, абуруз са пар гун бес жедай.Гам т1арам хьун патал адан ян памбагдин гъаларикайни ийида.  Гам къадми хьун патал карушни ян такьат авайбур хьана к1анда. Эгер гъалар чиниз гьазурзават1а, абур карушдилай са к1ус шуьк1уьз ва сад хьиз хьана к1анда. Гьазур хьанвай гъалар ч1унариз яда ва рангадик кутада.Гъалар рангадик кутазни чир хъана к1анзавай. Сун гъалар рангадал элягъун патал адахъ кьадай сун ранг хкяна к1анда. Гзаф вахтара рангар инсанри гьар жуьредин набататрикай, Хъархъу таран чкалрикай, дувулрикай, чич1екдин кьурай пиришрикай, хъархъу пешерикай ва серк1верикай, ругунрикай, мегъуьн таран чкалрикай ва маса зат1арикай. Т1ебиатдин зат1арика1 хукуднавай ранг т1имил – т1имил вегьеда. Ранг экуь ийиз к1ан хьайит1а, т1имил вегьеда, мич1и хьана к1ан хьайит1а, ранг алава ийида. И къайдада гьазуриз жеда агъадихъ галай рангар: шуьтруь, экуь шуьтруь, мич1и шуьтруь, фири нек1един ранг, цуру нек1един ранг, тембекдин ранг, рагъул ранг, лацу. Гзаф рангар маса къачуниз мажбур жедай: яру, экуь яру, туракь, жегьре, мич1и яру, билбилжегьре, вили, экуь вили, мич1и вили, батурма, цавун ранг алай, хъипи, къацу, ч1улав,  Сифте биц1илда, я тахьайт1а, еке катулда яд ргада ва адаз са пай ранг ц1урурнавай яд акадарда, кьве хуьрекдин т1уруна авай кьелни вегьеда, кьве т1уруна авай сиркени. Сирке гьазурзавай лацу хатрутрикай. Гатун вахтунда са шуьшедин къапуна хатрутар твада ва ам цур къачудалди тада. Мад гаталди адакай сирке гьазур жеда. Ахпа и къаришма жунадай суьзмишда ва гьазур хьанвай сирке гуьзгуьдин къапуна цана са къайи чкадал эцигда. Сирке лазим вахтунда ишлемишиз жеда. Эгер гъалари ранг хъсандиз кьан тийиз хьайит1а, адаз сачайдин т1урунавай сирке алава ийида. Са хуьрекдин т1урунавай кьелни алава ийиз жеда. Гьалар ранг квай це са сятина ргада ва герен –герен хуькуьрда. Са сят алатайла,са ч1ун хукудда, са тах гъал къайи цяй чуьхуьда. Эгер гъалунилай ранг алатиз хьайит1а, адаз агун к1ама. Эгер адалай ранг алатиз тахьайт1а, гъалуни ранг хъсандиз кьунва. И дуьшуьшда гъаларин ч1унар рангадикай хукудда,  къайи цяй чуьхуьда ва симиниз вегьеда. Яд хкатайла, са – са ч1ун агъурда ва ам руьргъуь ийида. Хъсандиз кьуранвай гъаларин ч1унар пекинин шешелра твада.Гьазур хьанвай гъаларикай гзаф маса зат1арни храдай: гамар, халичаяр, рухар, хаймаяр, тапракар, чувалар, гьебеяр, жакетар, бегьлеяр, гуьлуьтар, далуяр, мясерар, кьвет1елар, тт1есар, епер, шалар,ва маса зат1ар храдай.

   Гамар хрунин кар У11 – асирда яшамиш хьайи арабрин тарихчи Абу – ДжафарТабаридишагьидвалзавайвал, гамар хрун Дербент шегьерда машгьур к1валах хьаналдай. Гамари инсанрин яшайишда еке чка кьазвай. Ам несилрилай несилрал физвай пеше тир.Эгер к1вале гзаф рушар аваз хьайит1а, гамар хрун дишегьлийрин еке мяшет тир. Дишегьли – аялри лап гъвеч1и ч1авалай, ч1ехибурухъ галаз ацукьна, гамар ва маса зат1ар храз чирдай.

Инсанрин ацукьун – къарагъун , дуланажагъ к1вале авай гамаралди ахтармишдай. Гамаралди к1валер безетмишдай: к1валерин чилерик эк1ядай, цлариз ядай, кап1 ийидайла ишлемишдай. К1вале гамар еке аманат яз гьисабдай ва абурал дамахдай. Рушар гъуьлуьз тухудайла, абурув гам, халича гун чарасуз тир. Абур ч1ехи жигьездай гьисабдай.

    Табасаранриз, агъулриз, рутулриз, азебайжанриз,, татриз хьиз, лезгийрихъни гамар, халичаяр храз чирдай мектебар авай. Х1Х – асирда еке машгьурвал ихьтин хуьрерин гамариз хьана: Кьасумхуьруьн, Ахцегьрин, Миграгърин, Къурушрин, Кьеп1иррин ва мсб.

    Чешнейриз килигна, гамар агъадихъ галай чешнейринбур жеда:

«Сафар», «Табасаран», «Ахцегь», «Кьеп1ир», «Зизик», «Черегуьл», «Тапанчийрин чешне», «Тек фурарин чешне», « Пуд фурарин чешне».

    Гамарин нехишрални чпин т1варар ала: «Къерех», «Шуьк1уь т1валар»,

« Яц1у т1валар», « Шуьк1уь ц1илихъар», « Гьяркьуь ц1илихъар», «Гамунин чил», «К1екер», « Цацар», « Нуьк1ер», « Цуьквер», «Фурар», «Гуьрек1ар», «Къекъуьнар», «К1ирер», «Япах» ва мсб.

  Гамар гьар жуьре к1алубринбур жеда: гъвеч1ибур, кьуланбур, екебур.

Еке гамуниз уьлчмедин гам лугьуда. Адан яргъивилел 4 метр, гьяркьуьвилелни 2 метр жеда. Ам хрун патал къад – къанни кьве кило гъалар герек къведа. Абурукай 6 кило каруш, 2 кило ян, 3 кило экуь яр, 3 кило ч1улав, 3 кило мич1и вил, 2 кило аби, 200 гр. къацу, 200гр, хъипи, 250гр. шуьтруь, 200гр. туракь, 100гр. лацу, 50 гр. цурунек1един ранг.

Гъвеч1и гамуниз гебе лугьуда.Адан яргъивилел 3 метр, гьяркьуьвилелни 1м  60см жеда. Гамунин уьлчме хразвайда вичи хкяда.Гьавиляй гамарин уьлчмеярни гьар жуьре жеда. Гьар жуьре жеда хкязавай рангарни. Эгер гам рик1из чимиди хьана к1анзават1а, рангарни чимибур хкяна к1анда. Абурук ихьтин рангар акатда: шуьтруьди, яруди, хъипиди, нек1един ранг, тембекдин ранг, туракьди ва мсб. Къайи рангарик акатда: мич1и вили, батурма, экуь вили,ч1улав, цурунек1един ранг, аби ва мсб.

   Гам хрун патал герек алатар: тарар, регъ, киткит1, скамейка.Тарар ибарат я: кьилин тарцикай, к1анин тарцикай, йихъ кьадай т1валуникай, т1валунин к1аникай кутадай кацерикай, ракьарикай, ракьарин к1аник кутадай кацерикай. Гьар кьве ч1иб кьван чка храйла, ракьарин куьмекдалди гам гъуьргъуь ийида ва , вини тарцелай агъуз ийиз, к1анин тарцелай к1аникди ракъурда.Ракьарин куьмекдалди гам т1арамарни ийида. Т1арамаризни чир хьана к1анзава. Гъуьргъуьз тунмаз, карушдин гъал жувалди ялайлая\, ам жувалди къведа. Къайдада хьайила, карушдин гъал ялнамаз, жувалди т1арамдиз ва ада чуьнгуьрдин симини хьтин ван ийида. Кацери гам гъуьргъуь авун патал ва ам т1арамарун патал куьмекда.Киткит1ди ,карушдин гъалар вилик, кьулухъ авурла, абур дуьзарда Мад киткит1ди, Ян тухудайла, ара – арадлай ян агъуз ийида, ацукьарда. Ахпа рекъинал Ян гатада. Гьар са гъилер авурла, ян тухуда. Каквар т1арамдиз ядач, я янни т1арамдиз тухудач Тухвай дуьдуьшда гамунин кваквар ва ян хъсандиз ацукьдач,   янци сас экъисда, яни гамунин чинилай ян аквада, гамни гзаф т1арамди жеда. Гьар гъилера кваквар ядай къайда дегишарда: са сеферда са патахъ гъил алгъурда, кьвед лагьай сеферда муькуь патахъ гъил алгъурда. Нетижада гьар кьве гъилерилай кифериз ухшар авай нехиш арадал къведа. Гьар сеферда, гам ацукьардайла, гамунин гьяркьуьвал алцумда ва ам сад хьиз хьун патал гуьзчивиликай хукуддач. Хразвай сив гьамиша сад хьиз хьун лазим я. Дуьз хранвай гам ат1айла, кьуд синез дуьз атана к1анда. Гам,  са кьил гуьт1уьз , я куьруьз атайт1а, ам ламу ийида ва, гьар патахъ ч1угуна, дуьзарда.  Гамунин вилик чин гьамиша храз къулай къайдада жеда.Агъуз виниз ийидай т1валуни гамунин кваквар кьвед санал кьаз куьмек гуда. Йихъедин лашуни гьар гъилера са кваквар вилик, муькуь сеферда муькуь кваквар вилик ийида. И карди гамунин чин сад хьиз ийида ва ам гуьрчегарда. Гамунин кьулухъ акъудзавай гъаларин кьилериз япунжи лугьуда. Кьулухъ акъудзавай гъаларни са къайдада жеда. Лап т1имил акъудайла, гам фад кук1вар жеда, ада дурум ийидач.

       Гам ршадай къайдани ава. И кар шад сувар хьиз кьиле тухуда. Тарар фадамаз гьазурда. Каруш киткинра аваз жеда. Гам экуьнахъ ршаз башламишда.Сифте гъал кьадайла, гам ршазвай уст1арди мубарак ийидай гам фад дуьз  арадал атун патал дуьаяр ийидай. Тарарин винелай къенфетар, ширинлухар чук1урдай. Каруш кьилелай гун патал жегьил, жез хьайит1а, яргъи рушал тапшурмишда. Гам ршазвайди яшлу, гъавурда авай дишегьли жеда. И кардизни кваквар алцумдай т1ал к1ан жеда. И т1ал ц1уд – ц1уд сантиметрийриз пайда. Гьар са ц1уд сантиметрдин арада къанни ц1уд кваг агакьдайвал ршада. Гамуниз кваквар ядалди  сифте янцикай сая чил храда, са кьве т1уб кьван чка. Сая чили гам мягькемарда ва гуьрчегарда. Киткинрин къене, адет яз, къенфетар твадай. Киткиндин къеняй чар алай къенфет акъатайла, гам хразвай бурук гьевес акатдай, абурук к1валах ийидай ашкъи акатдай. Гамунихъ ацукьайла, пашман крарикай рахадачир, къайи рахунар ийидачир. Хъуьрез – хъуьрез к1валаздайла, гамни хъуьредалдай, ада чин гудалдай. Гамунихъ ацукьайла, мани мециз къведай. Шаддиз храй гам фад арадиз къведай.  

   Виликдай гамар к1валин эменни яз гьисабдай. Вучиз лагьайт1а, абур лап четиндиз арадал къвезвай зат1ар я ва и карда хейлин инсанрин куьмек герек къвезва. Гам хразни гзаф вахт герек къвезва. Уьлчмедин гам хрун патал 3 варз мундат герек къвезва. Гзаф вахтара чавай чал чи ч1ехи дидейрилай атанвай и аманатарни хуьз жезвач. Абурув къадирсуз эгеч1зава, гъуьч1ерив нез тазва. Абур хуьзвач, я хуьз к1анни ийизвач. Чихалкьдин адетар , чи эменни чна хуьн тавунмаз, ам ни хуьрай? Алай вахтунда гамар, халичаяр хразвай ксарни т1имил хьанва. Ихьтин крари инсанрин арада авай гьуьрмет – хатур, дуствал, сада садакай хабар кьун амач. Бес чи акьатзавай несил гьихьтинди хьурай! Зегьметдал рик1 тахьанмаз, адан къадир чир тахьанмаз, чавай  чун чи адетриз, бубайрин хъсан крариз вафалу я лугьуз жедач.