Доклад на тему «Дидедин ч1ал – милли медениятдин диб»

Доклад на тему: "ДИДЕДИН Ч1АЛ – МИЛЛИ МЕДЕНИЯТДИН ДИБ "
DOC / 71 Кб

ДИДЕДИН Ч1АЛ – МИЛЛИ МЕДЕНИЯТДИН ДИБ

                             Вири уьмуьрдихъ са метлеб аваз яшамиш 

                хьухь. Гьар са тайин тир вахтунизни,

                йисазни, вацразни, са гьафтедизни, са                  

                йикъазни, са сятдизни, са декьикьадизни

                рик1ин мурад жагъура. Куьлуь – шуьлуь

                къастар ч1ехибур патал  къурбанд ая.

                                                       (Л.Н. Толстой).

     Меденият халкьдин диде я. Ам гьамиша дегиш жезва, яшамиш жезва, нефес ч1угвазва, ч1ехи жезва, ам чахъ галаз ч1ехи жезва ва ада чун ч1ехи ийизва. Фикир авурла, меденият халкьди арадал гъизва ва ада –халкь. Медениятдин ч1ал халкь я.  Ам авачир халкь тухум авачир етимдиз ухшар я. Дегь заманайрилай эгеч1на вири халкьарихъ галаз лезгийрини хайи ч1ал ядигар хьиз хуьзва, девлетлу ийизва, къешенгарзава. Гьар са ч1алан кьулухъ зурба медениятдин къат чуьнуьх хьанва. Эгер жуван хайи халкьдин ч1ал чин тийиз хьайит1а, жуван халкьдин тарихдихъ ва медениятдихъ авай алакъа квахьда. Дагъустандин меденият – им чи халкьдиз хас яшайиш яратмишай, чи ата бубайри руьгьдин бине эцигай чешнелу тежриба я.Абуру халкьдиз аманат яз несилрилай несилралди атанвай весияр тунва: дуствилелди яшамиш хьунин адетар, мукьвавилинни къуншивилин алакъаяр хуьдай адетар, ч1ехибурузни дишегьлийриз гьуьрмет авунин, зегьметкешриз гьуьрмет авунинни бубайрин укьуллу келимайрихъ яб гунини ва абурун гафуниз килигунин, кефсузбурунни кьуьзуьбурун къайгъударвал авунин адетар. Ибур вири чи халкьди галатун тийижиз, четиндиз ва еке гьевесдалди эцигнавай ва эцигзавай медениятдин гурар я. И гурарай дегь заманрилай инихъ чи тухум хкаж хьана ва хкаж жезва. Алай девирда чи уьмуьрдин гьар са хиле чи баркаллу рухвайрини рушари

ч1угвазвай зегьметни  абурун агалкьунар, чи игитрин кьегьалвилерни гъалибвилер, чи гьар йикъан яшайиш патал

тешкилзавай шарт1ар- вири чи меденият я. Меденият – им

вири чи халкьар агудзавай къуватлу яракь я.

   Гьак1ни чи медениятди чаз халис инсанвилелди яшамиш

жез, намуслувилелди зегьмет ч1угваз, пешекарвал къачуз, хайи ч1ал, марифат, халкьдин авазарни, маниярни, кьуьлер, адатарни миллетрин хесетар дериндай гьисс ийиз, рик1ивай кьат1униз, аннамишиз ва ишлемишиз чирзава.Меденият вич- вичелай чи къужахдиз къведач. Ам кьабулун, гьисс авун иллаки жегьилриз акьван регьят кар туш. Гьаниз килигна и кардиз гъвеч1и ч1авалай, школада амаз фикир

гун лазим я. Россиядин Президент Владимир Путина лагьайвал, культурадиз са рик1 аладардай , машгъулардай хилез хьиз ваъ, инсан тербияламишунин рекье гзаф важиблу, кар алай , адан уьмуьрда еке роль къугъвадай хилез хьиз фикир – дикъет гана к1анда. И гьахълу гафарал алава жедай зат1 авач. Меденият, эдебият ва ч1ал къуьн –

къуьневаз чал агак1нава. Абур сад галачиз сад гьич фикирдизни гъиз жедач. Хайи халкьдин культурадихъ,

халкьдин тарихдихъ, адан ацукьунихъ – къарагъунихъ,

баркаллу крарихъ танишариз чаз чи ч1ала, яни дидед ч1ала куьмек гузва.Вири ч1алариз хьиз чи ч1алазни вичиз хас тир

рангар, тавар ава. Гьажибег Гьажибегова лагьайвал, лезгийрин виридалайни гужлу ва хци яракь адан ч1ал я.

Чи къагьриман рухвайри ч1алан куьмекдалди, яни хци гафуналди халкь сад авуна ва адан куьмекдалди вири четинвилерай халкь акъудна. И жигьетдай мисал яз гъиз жеда Куьре Мелик. Адан ватанпересвилин руьгь квай

«Къул хуьз экъеч1» шиир халкь душмандин хуруз къарагъардай гимн хьана. Шаирдивай Теймурленган

зулумкарвал ачухдиз къалуриз алакьна.

 Куьре Меликан эсерар жегьил несил тербияламишунин,

инсанпересвилин, Ватанпересвилин фикиррив ац1анва.

Ихьтин эсеррикай сад «Гьамиша хьухь вик1егь, кьегьал»

т1вар алай шиир я.

                  Лекьре хьтин не жуван твар,

                  Халкьаризни къалур ви кар.

                  Чи невейри хуьрай ви т1вар,

                  Накьвадивай къакъудмир жув.  

 И ц1арарай аквазвайвал, шаирдин рик1 ватандихъ, вичин хайи халкьдихъ кузва. Ада, чи жегьил несилдиз невейри т1вар хуьн патал, халкьдиз аквадай менфятлу крар авуниз   эвер гузва.

 25 йисуз яшамиш хьайи шаир, гьикаятчи Алибег Фетягьова

вичин т1вар несилдиз туна. Лезги халкьдин гьикаятчи, философ Агьед Агъаева адаз кутугай къимет гана: « Ам

(Алибег Фетягьов) лезги литературада тамам революция тур

гьакъикъатдин чи Маяковский я» Чи халкьдин арада чк1анвай «Зун ваз Риза яни?», «Закай къе Риза хьана» гафарин уьмуьр лап яргъи я. Уьмуьрдин гьар жуьре гьалара

ишлемишзавай и гафар несилрилай несилрал фида.

    Ингилисрин писатель, тарихчи, искусстводин теоретик

Джон Рескина лагьанай: «Анжах рик1ин ситкьидай авур

к1валахдикай хъсанди жеда». Ибур гьакъикъатдин гафар я.

Лугьун лазим я хьи, и хайи халкьдин тарих, адетар, руьгьдин  хазина акьатзавай несилдал агакьарун са акьван регьят кар туш. Халкьдин адетар хуьнин, руьгьдин хазинаяр хуьнин, тарих чир хьунин, жуван халкьдин баркаллу рухваярни рушар чир хьунин, жуван миллетдиз, ахпа амай вири миллетдин халкьаризни гьуьрмет авунин чешне эвел-

ни – эвел тарс гузвай муаллим хьана к1анда. Аялриз халкьдин культурадин тербия гунин рекье за  ихьтин къайдайрикай менфят къачузва : сада – садакай хабар кьун, мергьяметлу хьун, сада – садаз куьмек гун, рик1инни гъилин ачухвал, сабурлувал, ата – бубайрин хъсан адетар рик1ел хуьн ва кьиле тухун.

   5 – классда Межид Гьажиеван «Гъалиб хьайи кфил»

мах к1елдайла, аялриз Ватандиз гьарма сад вафалу хьунин,

хайи чилел гьар садан рик1 хьунин гьиссер артухарунин

насигьат гузва. Абурук ватанпересвилин руьгь акатзава.

Ихьтин тарсуна аялрин рик1ел агъадихъ галай мисалар

хкида: «Игитдиз Ватан патал вичин чанни гьайиф къведач»,

«Ватандин сергьятра акъвазнавайдаз кьиникьикай кич1е жедач», «Ватан чандилайни к1ан хьана к1анда» ва м.с.б.

«Вафалу дустар» мах веревирд ийидайла, аялрик сада -садаз

гьуьрмет авунин, дуствал мягькемарунин гьиссер акатда.

Аялрин вилик ихьтин суалар эцигиз жеда:

1. Алискер гьихьтин гада тир?
2. Къариди хциз гьихьтин меслятар къалурнай?
3. Алискера вичиз гьихьтин инсандикай юлдаш кьуна?
4. Ваз дустар авани?
5. Ваз гьихьтин дустар бегенмиш я?
6. Квез дуствиликай гьихьтин мисалар чида?

Аялри дуствилиз талукь мисалар гъида ва абурун мана –

метлеб ачухарда.

      Милли культурадин къайдаяр ва тарихдин адетар,

Халкьдин руьгьдин яратмишунар вилик тухузвайбурни ва

Абур несилрилай несилрал агакьар хъийизавайбурни  чун

 ва чи аялар хьун мумкин я. Милли адетрин культура чирунин бинеда халкьдин тарих, халкьдин къанажагъ,

яшайиш, халкьдин хъсан адетар арадал хкун ва абур да-

вамарун хьана к1анда. «Россиядин Федерациядин госу –

дарстводин милли концепцияда къейдзавайвал,

руьгьдин ва халкьарин садвал арадал гъун ва гегьеншарун,

Россиядин халкьарин тарихни меденият чир хьун, тарихдин ирс ва милли яшайишни адетар сад – садав кьун, ч1алар

чирун ва абур хуьнин шарт1ар арадал гъун важиблу кар я.

Чи дагъви харкьар руьгьдин яратмишунралди тарихдихъ

алакъалу я: тарихдин манияр, риваятар, кьисаяр, махар,

мисалар, миск1алар ва масабур.

   Алай вахтунда гьар са халкьди вичин тарих, культура,

адетар ц1ийи кьилелай аннамишзава, рик1елай фенвай  ва

икьван ч1авалди малум тушир т1варарни вакъиаяр арадал

хкизва. Жуван ч1ал зайифардай ихтияр чаз авач.

Ам хуьн патал вири серенжемар кьабулна к1анда.

     «Тербиядиз къуватсузди жез к1анзавачт1а, ам халкьдинди хьун герек я. Образование халкьдин игьтияжриз мукьва хьун, халкь квахьуникай хилас авун я.

Образованидин вилик акъвазнавай месэлайрикай сад инсандиз вичин кьисмет башламишнавай чка – Ватан ва хайи халкьдин меденият - к1анаруникай ибарат я»

- лагьанай К.Д.Ушинскийди.

Къуй чи акьалтзавай несил Ватан к1ани, хайи чил , ч1ал к1аниди  ва абуруз вафалуди  хьурай!

Курхуьруьн М.М. Рагьимован т1варунихъ галай     

1. нумрадин юкьван школадин лезги ч1аланни     литературадин  муаллим Шихрагимова Анжелика Меджидовна.